ئیبن خەلدون: ژیان، هزر و بیر و تیورێن وی

ئیبن خەلدون (1332 - 1406) مێژووناس، جڤاکناس و فەیلەسوفەکێ عەرەبە کو دهێتە نیاسین ب دانانا بنەمایێن دەسپێکی یێن زانستێ جڤاکناسیێ و مێژووناسیێ. ژیانا وی یا گریدای بوو ب ژیانا هزری و سیاسی یا ئالوز یا چەرخێ 14 زاینی، و ل سالا 1332 ل باژێرێ تونس هاتییە سەر دونیایێ. خواندنا خۆ ل ناڤ خواندنگەهێن ئایینی ئیسلامی ب دوماهیک ئینایە و قورئانا پیرۆز هەمی ژبەر کرییە و هەر وەسا گەلەک ل سەر زمانێ عەرەبی و یاسایێن رێزمانی و فیقها ئیسلامی و لوژیک خاندییە.

هەر وەسا ئیبن خەلدون ل گەلەک ژ دادگەهێن باکورێ ئەفریقیا یێن میری، وەک تونس، مەغریب، و هەر وەسا ل ئەندەلوس ل ئیسپانیا کارکرییە. وەک کەسایەتییەکا سیاسی و دیپلوماسی ژی گەلەک ڕۆڵ گێراینە.

ل سالا 1375، ئیبن خەلدون ژ کارێ سیاسی خۆ دایە پاش و دەست ب نڤیسینێ کر، کو ئێک ژ گرنگترین بەرهەمێن وی ژی ب المقدمة دهێتە نیاسین.

چەند سالەکان ژی پشتی هنگێ وەک دادوەر ل قاهیرە کارکر و ل دوماهیکێ هەر ل قاهیرە ل سالا 1406 چوویە بەر دلۆڤانیا خۆدێ.

هندەک ژ هزرێن کو ل کارێن نڤیسینێ یێت وی هاتینە دێ نوکە بەحس کەین.

ئێک: تێگەهێ العصبية (هەڤگرتنا جڤاکی)

ئەڤ تێگەهە گەلەک یا گرنگە د تیورا ئیبن خەلدونی یا پێشڤەچوونا جڤاکی و سیاسی. ئیبن خەلدون دیار دکەت ل دەمێ هەڤگرتنا جڤاکی یێ بهێز بیت، تایبەت ل ناڤ جڤاکێن عەشائیری و کۆچبەری، ئەڤە دبیتە ئەگەر بۆ ژدایک بوونا شارستانیەتێن نوی. و هەر دەمێ ئەو کەسێن هەڤگرتنا جڤاکی ناڤبەرا وان دا بهێز گەهشتن دەستهەلاتی ل ناڤ وەلاتی دا، ئەڤ هەڤگرتنە دگەل دەمی کێم تر لێ دهێت، و لاواز دبیت. ل دوماهیکێ دبیتە ئەگەرێ بێ هێزی و ژناڤچوونا شارستانیەتان.

دوو: تیورا سەرهەلدان و ژناڤچوونا شارستانیەتان

تیورەکا گەلەک گرنگ د زانستێن جڤاکناسیا سیاسی دا و شیکارییا مێژوویی. کو تێدا ئیبن خەلدون دبێژیت کو هەر شارستانیەتەک د زڤروکەکا قوناغان دا دچیت ژ سەرهلدانێ، پێشڤەچوون و بهێزبوون، و پاشی لاواز بوون و نەمان. کو ئەڤ پرۆسێسە ل 5 قوناغان چێدبیت:

• سەرهلدان (هەڤگرتن و سەرداگرتن)

گرۆپەکێ خەلکی کو ژیانەکا کوچبەریێ دژین و هەڤگرتنا جڤاکی یا بهێز هەی چونکی ل ناڤ ژیانەکا عەشائیری دژین دبنە ئێک و ل سەر دەستهەلاتا بەردەست دگرن و ژناڤ دبەن و دبنە ئەگەرێ پێکئینانا دەولەتەک یان ژی شارستانیەتەک نوی.

• بهێز بوون (پێکئینانا دەستهەلاتی)

دەستهەلاتدارێن وەلاتێ نوی دچنە ناڤ باژێری دا و ل ناڤ باژێری دژین و هێزەکا ناڤەندی پێکدئینن. دامودەزگەها چێدکەن، یاسایێ دسەپینن، و ئێکگرتنا وەلاتی ب رێکا ئایینی دپارێزن.

• گوپێتک (باژێربوون و ژیانا خۆشیێ)

دەولەتا نوی خوشییا پێشکەفتنا دارایی یا وەلاتی و ئاشتیێ و پێشکەفتنا کەلتوری دبینیت، و ژێرخانەکا بهێز بۆ وەلاتی دهێتە ئاڤاکرن، گرنگی ب زانستی دهێتە دان، و بازرگانی گەشەدکەت. ژیانا خۆشیێ ژی دبیتە ئەگەر هەڤگرتنا جڤاکی لاواز ببیت دگەل دەمی.

• پاشڤەچوون (گەندەلی و بەرەف نەمانێ)

کەسێن دەستهەلاتدار دبنە گەندەڵ و هاش ژیانا خەلکێ ئاسان ل ناڤ جڤاکی نینە. د خۆشیێن بێ سنور دا دژین و خەلک ل ناڤ ژیانەکا زەحمەت دا. هەر وەسا ل ڤی دەمی و ژبەر ڤان ئەگەرا، وەلات ل ناڤخۆدا دابەش دبیت و هێزێن دەرەکی دبنە گەفە ل سەر وەلاتی.

• ژناڤچوون (ژدەستدانا دەستهەلاتی و هاتنا هێزەکا نوی)

دەستهەلاتا نوکە خۆ ل بەر ڤان هەمی کێشەیا ناگریت و ل بەردەم هێزەکا نوی یا کو هەڤگرتنا جڤاکی هەی و ل ژیانەکا گوندایەتی، کۆچبەری و عەشائیری دا دژیت هێزا خۆ ژدەست ددەت. ل ڤێرێ ژی زڤروک سەروشنی ڤە دەستپێدکەت.

سێ: زانستێ مێژووناسیێ (علم العمران)

ئیبن خەلدون میتۆدێن زانستی بۆ خاندنا مێژوویێ دانان، کو تێدا راستی ژ خەیالێ ژێک جودا دکەت. هەر وەسا رێکێن هزرکرنا ڕەخنەیی ل سەر ژێدەرێن مێژوویێ دانە نیاسین، وەک هزرکرن د ئارمانجا نڤیسەری دا، یان ژی ئینحیازا نڤیسینان دا، یان ژی هزرکرن د هندێ دا کا چەند ئەڤ ریپورتێت مێژوویی جهێ باوەریێ نە.

چار: ڕۆڵێ ئایینی و پێغەمبەراتیێ

ل دویف ئیبن خەلدون، ئایین هەڤگرتنا جڤاکی بهێز دکەت، ب رێکا دانانا سیستەمەکێ بها و رەوشتان یا کو خەلک پێ دهێتە گرێدان. هەر وەسا ڕۆڵی پێغەمبەران وەک سەرکردەیێن کو خەلکی دکەنە ئێک شیکارکرییە، ب تایبەت ژی ڕۆڵێ پێغەمبەر موحەممەد سلاڤ ل سەر بن.

دەرئەنجام:

ئەڤە تنێ کورتییەک بوویە ل سەر ژیان و هزرێن هزرمەندێ مەزن یێ عەرەب ئیبن خەلدون، هەرچەندە گەلەک خالێن دی یێن هەین کو ئەگەر بەحس کەین دێ ئەڤ گوتارە گەلەک درێژ بیت. هزر و نڤیسینێن ئیبن خەلدونی ل وەختەکێ دا هاتینە کو هەر چ ژ بنەمایێن زانستی هيشتا نەهاتبوونە دانان. ل چەرخێ 14 دا و ل وی دەمێ کو هەر بەحسی زانستی نەبوویە، ئیبن خەلدون شیا هندەک متۆدێن زانستی یێن گەلەک پێشکەفتی بەرهەم بینیت. ئانکو هزرێن ئیبن خەلدونی گەلەک ژ سەردەمێ ئەو تێدا ژیای پێشکەفتی تر بوون و پتر ل پاشەرۆژەکا گەلەک درێژ پشتی هنگێ هاتینە دەستنیشان کرن.

دێ گوتارێ ب ئاخفتنەکا ئیبن خەلدون دوماهیک ئینم کو دبێژیت:

“رابردوو هەر هاوشێوەی پاشەرۆژێ یە هەر کا چاوا دلۆپەکا ئاڤێ هاوشێوەی دلۆپەک دی یە”

سوپاس بۆ خاندنێ و هیڤیا مفایی.

نڤیسین: أحمد مصطفى

هندەک ژ ژێدەرێن هاتینە بکارئینان: (1)