ئەڤ زاروکە ب سرووشتی خۆ، گەشەيا وی يا مێشکی و لەشی زۆر بلەزە، کاريگەريا ئەڤێ لەزاتیێ يا وەکری ، ل ڕوویێ حەرکەکێ ڤە ژی ب لەزن، بەڵێ ئەگەر هاتوو ل حاڵەتێ خویێ ئاسايێ دەرچوو، دێ بێتە کێشە و سەرەنجام ب نەخۆشی دهێتە دەستنيشانکرن .
گەلەک ژ ڤەکولينلن هاتيە پشتڕاستکرن ، کو ئێك بچیك بيست جارا هندی کەسەەکێ ئاسايی د لڤيتک، بەڵێ ئەگەر هاتوو ئەڤ لڤینە ل سنوری خۆ بوری چيە؟ ”لڤينا زێدە" ئێکە ژ گرفتێن بەربەلاڤ کو ل مێشکیدا درووست دەبن. " لڤينا زێدە " ب ئەوان کەسان دهێتە گوتن کو نەشێن خو کۆنترۆل بکەن، و خەياڵیان پەڕەتەوازەيە و تەرکيز وان کێمە ،بێ قەرارو نە د ئارامن، بەڵێ ژلایێ هزرێ ڤە دروستن ، لێ ژلایێ چالاکی و لڤينا ڤە بێ ئەندازە د لڤلن، و ئێکە ژ ئەوان کێشەيان زێدەتر ل پشتی تەمەنێ سێ سالیێ دەردکەڤن .
پێناسە
هشياری: ئەڤە رامانا هندێ دەت کو زاروک ژ ئەرکەکی هلاتيە جوداکرن ، نەشێت تيشکێ بێخيتە سەر ئێك تشتێ دياريکری ، و زەحمەتی تيشك دهێەلیتە ل سەر شێوەيەکی گشتی، ژبلی کو مێشکێ وی يێ ئالوزە و شێواوی. ئەگەرێ ئەڤێ ئاريشە بۆ نەگوهداری کرن و نەبوونا تێگەيشتنا زاروکيە.
- لڤينا زێدە : ئەڤە ب رامانا هندێ دهێت کو زاروکەکە ب بەردەوامی دلڤیت، ل ئەوی دەمی کو ئەڤ لڤينە يا گونجای نينيە، و يا بێزارکەرە، لێدان يان ئاخڤتن ل سنوورێ ئاسايی زێێدە ترە . ل گەنجيدا، نەخۆش دبيت تووشی کێم خەوييەکا سەخت ببیت يان ببيتە ئەگەر کو کەسێن دی ب چالاکيێن وی ين زۆر سەرسام بن.
- هاندان: رامانا وێ زاروک ب لەز رەفتارا دکەت بێی هزرکرن ، يان بەرجاڤکرنا ئەوێ جەندێ کو ئەڤ ڕەفتارە زيان هەنە يان زیان نينن. نموونەک : زاروکەک کو ل دەمێ ئاخفتنا کەسێن دی دبڕیت، يان بڕیارەکا گرنگ ددەت بێی کو ئەو بير(هزر) د دەرئەنجامێ دوماهیێ ئەوێ بريارێ بکەت
ئەگەرێن نەساخییێ
- بوماوەی
ل دوونەيێن د ئێك هێلکە دا زێدەترە وەک ژ دوونەيێن دوو هێلکەدا ئەگەرێ توشبونا ئەوان کەسان پلەیا (4-8) هندە زێدەتر دکەت، هەتا نوکە ئەگەر ب تەمامی ديارنيين، بەڵێ د هندەک ڤەکولينا دا ئاماژە ب بۆماوە کری ، ڤەگوهاستنا ( کرۆمۆسۆمات و جينات ) چێدبيت ژ ئەگەرێن کاريگەربن، ب کارئينانا ئامیرێن زيرەک بۆ ماوەيەکی زۆر کو دبیتە ئەگەرێ زێدەتر نەمانا تەرکيزێ، ئەگەر چ دایك و باب بۆ مەبەستا ب زێدەتر ب لڤين ئەڤێ ڕێکێ بکاردئينن.
- ئاستێ ڤەگوهاستنا دەمارێن مێشکی:
ئاريشە د ئاست دوپامين و نورئەدرينلل ب ئەگەر دهێنە دانان، و ل دەمێ چارەسەریێ دا ئەو دەرمان دهێنە بکارئينان ئەوێن کاريگەريێ دکەنە سەر ئاست ئەڤان ڤەگوهێزەران.
- دەماری و فسيولوجی
کێمیا چالاکیا خوينێ ل دەمێ چون بو پلەیا پێشيا مێشکی و بەروڤاژی زور چالاکی چونا خوینێ بو پلەيا پشتيا مێشکی. زاروکەکا کچ خودانا ئەڤی حالەتی مێشکێ وێ کێمتر شەکرێ بکاردئينيت وەکی ژ کجەکا تەندروسک. کورەکێ تەندروسک. کورەکێ خودان ئەف حالەتە.
- ئەگەرێن کومەلايەتی
ل دەمێ زاروکەک ل جهێن بێ سەميانا دهێتە ب خودانکرن ژبەر کێم گرنگی پێدانێ ئەفێ حالەتە ل دەڤ وان زورترە (زێدەترە). رويدانێن دەرونی يێن ب ئازار و تێکچونا هەڤسەنگیا خێزانێ ئەگەرەکێ گرنگە بو سەرهەدانا ئەڤی حالەتی.
- هندەک ژ ئەگەرێن دی يێن دەگمەن:
نيشانێن ئەوان زاروکێن ئالودە بوی، کێميا کێشێ ل دەمێ ژ دايك بونێ ، ژەهرا وی بون ب مادێ قورقوشم و کێمیا مادێ زينگ ،بەلێ ئەڤە هەمی جهی بەحسکرنێ نە (هێشتا ژ لایێ زانا یاڤە نە هاتيە پشتراست کرن).
- جگارە کێشان و مەی ڤەخارن:
ل ڤێرێ ديارە ئەم بەحسێ زاروکی ناکەين بەلکی ئەم بەحسێ ل دایکا وی دکەين ل دەم دووگيانی دا جگارا بکێشيک يان مەی ڤەخوک ئەگەر توشبون ب ئەڤی حالەتی زێدەترە .
دەستنیشانکرن
دەستنیشانکرنا تێكچوونا كێم هشیاری و لڤینا زێدە:
شێيوازەکێ بەردەوام يێ نەهشياریێن و يان و لڤينا زيده رەفتارکرنا بێ هزر ياكو تيكەلى شيانێن وى يێن كاری يان گەشەبوونا وى دبيت وەكو د خالا (1) و \ يان خالا (2) دا ديار دبيت:
1- دڤێت شەش يان پتر ژ نيشانێن ل خوارێ و ب کێمی بو ماوێ شەش هەيڤان ل دەڤ کەسی هەبن و هەروەسا دڤيت نەگونجايی بن دگەل ئاستی وەرارا کەسی دڤێت ئەڤ نيشانە کارتتکرنێن نەرێنی و ئيکسەر ل سەر چالاکيێن کەسی يێن ،جڤاکی ،کاری و ئەکاديمی هەبن.
أ- بارا پتريا جاران کەس نە سەرکەفتنێ دئينت ل دەمنگێ کو بزاڤێ بکەت ب کويری هزرا خو بدانتە سەر هەمی پشکێن ،بابەتی، يان ژی پيتەی نادەتە وان شاشيێن كو ئەو د ئەرکێن خواندنگەهێ، يان کاری يان دەمێ ئەنجامدانا هە ر چالاکييەکا دی دا ئەنجام د دەت.
ب- بارا پتريا جاران بو کەسێ يا ب زەحمەتە کو بشێت هشيارييا خو بهێلیتە ل سەر ئەنجامدانا ئەرك و چالاكييان.
ت- بارا پترياجاران ل دەمێ کو مروڤ بو دەمەکێ درێژ و ئێکسەر دگەل دئاخڤیت هوسا ديار دبيت کو گوهی وى ل مروڤى نينە.
ج- بارا پتريا جاران ل دويڤ رينمايان ،ناچیت و نە سەرکەفتنێ دئينیت د تمامكرنا ئەرکێن خواندنگەهێ کارێن ناڤ مالێ يان تمامكرنا ئەرکێن گريدایی کارێ وی.
ح- بارا پتريا جاران کەس زەحەمەتیێ دبینیت د ڕاستا ب رێكو پێكرنا ئەرك و چالاکيێن خودا.
خ- بارا پتریا جاران کەس خو دوير دکەت حەز ناکەت، يان دبيتە ريگر کو پشکداریێ د ئەوان كااران دا بکەت ئەڤێن پێدڤی ب وەستيانە كا مێشکی یا بەردەوام هەیی.
د- کەس بارا پتريا جاران تشتێن گرنگێن نەڤێن گرێدایی ب ئەرك و چالاکييانە ژبير دكەت.
ز- بارا پتريا جاران هشيارييا وی ب سلاناهی دهێتە برين گوهارتن بو هەر ڤەژەنەکێ يان سەرنجراکێشانەکێ دەرەکی.
ر- کەس بارا پتريا جاران چالاکيێن روژانە ژبير دکەت.
2- لڤينا زێده و رفتارکرنا بێ هزر: دڤێت شەش يان پتر ژ نيشانێن ل خوارێ و ب كێمیی بو ماوێ شەش هەيڤان ل دەف کەسی هەبن و هەروەسا دڤێت نەگونجايی بن دگەل ئاستی وەرارا کەسی، دڤێت ئەف نيشانە كارتێكرنێن نەرێنى و ئێکسەر ل سەر چالاکيێن کەسی ين جڤاکی، کاری و ئەکاديمی بکەن.
ٲ- ڤەلڤاندنا دەست و پيیان يان خو خوارکرن د کورسيكی دا.
ب- باراپ پتريا جاران و د ئەوان دەمێن کو پێشبينی ژی دهێتە کرن کو یێ خوگر و ب هەدار بیت، نەشێت هەدارێ بکێشیت و بمينتە د هەلويستی دا.
ت- بارا پتريا جاران دکەتە غار يان هەلباسکی ژێهەليیان دبت ل ئەوان هەلويستێن نەگونجايی.
ج- بارا پتريا جاران زەحمەتیێ دبینیت کو ياريان بکەت يان ژی پشکداری چلاالکيێن دلڤەکەر دبیت دگەل زاروکێن دی.
ح- بارا پتريا جاران یێ پالڤەدایە یان هوسا رەفتاری دکەت هەر وەكو ئەو ب ماكينەکێ دهێتە پالڤەدان .
خ- بارا پتريا جاران یێ پربێژه.
د- بارا پترييا جاران ژ بەری کو پرسيارکرن ب دويماهيک بێت ئەو بەرسڤێ د دەت.
ز- بارا پتريا جاران بو وی یا ب زەحمەتە خو بگریت هەتا کو دور دگەهیتێ.
ر- بارا پتريا جاران کەسێن بەرامبەری خو دبڕت یان مایێ خو دکارێن وان دا دكەت.
- دڤێت بەری ژیێ دوازدە سالیێ هەژمارەكا نيشانێن لڤينا زيێده و رفتارکرنا بێ هزر و نەهشیاری لدەف کەسی هەبیت.
- دڤێت نیشانێن لڤینا زێدە و نەهشياريێن ل دو جهان پتر ل دەڤ کەسی دياربووبن بو نموونە ل مال ل خواندنگەهێ ل جهێ کاری دگەل هەڤالان يان کەسو و کاران يان هەر چالاکيەکا دی.
- دڤێت گروڤەيێن (دلیل) بەرچاڤ هەبن کو نيشانێن تێکچوونی تێکەلی ژياناوی يا جڤاکی، ئەکاديمی، و پیشەيی، بوبن و شيانێن وی د ئەڤان بياڤان دا ئالوازکربن.
- دڤێت نيشان نە ب تنێ د دەمێ زڤروکێن شيزوفرينيايی یان هەر تێچونەکا دی یا سایکوتیک دا (ذهاني) دیار بوون، دڤێێن باشتر ژێ نەهێتە شروڤەکرن دچارچووڤێ تێکچوونێن دی يێن دەروونی دا.
ئامار
- ل دويڤ رێبەرێ دەستنيشانکرن و پولينکرنا تێکچونێن دەرونی رێژە توشبون(%3 - %5)
- سالا 2015 ئەڤ نەخۆشييە کارتێکرنا ل 51,1 مەليۆن کەسا کر ل سەرانسەری جیهانێدا.
- ل دويڤ پولننکرنا نيڤ دەولەتی بو نەخوشی رێژا توشبونێ نێزیکی (%1.7) يە.
- رێژەيا توشبون ل دەڤ کوران زورترە ل دەڤ کچان.
- ل بەرامبەری (3-4) کورا توشی ئەڤ حالەتی ببن کجەک توش دبيتێ .
کەیس
ئيریك :- هشياری بو زاروکی چێبو لسەر دەنگێ ماموستای ل دەمێ تەلەفلون دکرن، دگەل دەنگ کەنيا هەڤالێن وی و گازی دکرێ اریک اریک اریک و ئەو بو د هزرا دا لسەر وێ پەرتوکێ يا دەستێ وێ کچێ دا، يا رينشتی برەخڤە و وی هزر دکر هەمی بەس سەحدکەنەوی. ل سەر وی پێدڤی بو ئەو بەرسڤا پسيارەکێ بدەت لێ ئەوی هاژێ نە بو و چو بو دهزرا دا هزرا وی يا مشغول بو لسەر ئەوان کورسيکێن ئەو دێ لسەر رینتە خار.
ئیریك د ژیێ (12) سالی دا گەهشت بو قوناغا حەفتێ و ماموستایێ مێژووێ ئەو هشيار کربو کو ئەوی انتباھـ نينە لسەر دەرسێ و گەلەک گيرو دبیت ، هەر وەسا اریک نە دشيا ژ پولەکێ نەقل دبيتە پولەکا دی بێی براوستيت و ئاڤێ ڤەخوت و بچيتە دناڤ شەرێن هەڤالا دا بو شلەوڤەکرنا شەرێ وا، دەمێ ماموستا گازی دکەتێ دپولێ دا يێ ئامادە نينە بو بەرسڤدانێ و پتر يا جاران ئەرکێ ملل بەرهەف ناکەت ، وەسا دناڤ هەڤالا دا لقب بو دانا ئەو (تائە) ئانکو یێ گێژە.
نڤیسین: ايمان احمد عبوش