كارل ماركس (ژ دایك بوویێ 1818 - 1883مری) فەیلەسوفەكێ ئەڵمانی بوو كو ژ هەمیا پتر ب ڕەخنەیێن خۆ ل سەر سەرمایەداریێ هاتیە نیاسین، هەروەسا مێژووناس، ئابووریناس، و زانایەکێ سیاسى و جڤاكى بوویە. وى بناخەیێن هزر وبیرێن شیوعی دانان و كارتێكرن ل سەر بزاڤێن سیاسى و شورەشێن پشتى خۆ ل سەرانسەرى جیهانێ كر.
ماركس ل سالا 1818 ل تییر، باژێرەکێ ئەڵمانیا نوكە، هاتە دنیایێ. دەیك و بابێن وی جوهى بووینە، لێ پاشی بەرەڤ مەسیحیەتێ چوو ژبەر کو گەلەک یاسایێن دژى جوهیا وى سەردەمى هەبووینە. وى یاسا و فەلسەفە ل چەند زانكویێن ئەڵمانیا خواند و ل دەمێ خواندنێ دا، ب هزرێن فەیلەسوفێ ئەڵمانى هیگڵ كارتێكرن لێ هاتییە کرن. ل سالا 1848، ماركس و هەڤالێ وى فریدریك ئەنجلس پێكڤە "كومونیست مانیفیستۆ" نڤیسا، کو پەرتووكە كە داخازا شورەشێ دكر بۆ هەڵوەشاندنا سەرمایەداریێ و دامەزراندنا جڤاكەكێ بێ چین. ماركس ل سالا 1883 ل لەندەن چوو بەر دلوڤانیا خودێ، و سەرەڕاى كو ل سەردەمێ ژیانا خۆ گەلەك نەهات بۆ نیاسین، هزرێن وى گەلەك كەس ل سەردەمێن پشتى خۆ هاندان و کاریگەری ل وان کر و بونە ئەگەرێ بزاڤێن سیاسى و شورەشا ل گەلەك جها. ماركس پاشی وەك ئێك ژ كەسایەتیێن هەرە كارتێكەر د گەلەک بواران دا، وەك جڤاكناسى، ئابووری،
و ھزرا سیاسى دا هاتە نیاسین.
كارل ماركس گەلەك تیۆر، هزر و بیرێن نوى د دەمێ ژیانا خۆ دا پێشكێش كرن، هندەك ژ وان دێ ل خوارێ هێنە بەحسكرن.
1. ماددیەتا مێژوویى
ئەڤە تیۆریا ماركسى یا مێژوویێ یە، كو دبێژیت فاكتەرێن ماددى (ئابوورى) هاندەرێن سەرەكى نە بۆ گوهورینێن مێژوویى و پێشكەفتنێ. بنەمایێن ڤێ تیورێ د وێ ھزرێ دا یە كو جڤاك ل سەرانسەرى مێژوویێ گوهورینێن مەزن بخۆڤە دیتینە، هەمی ژی ژبەر گوهورین و پێشكەفتنێن د چاوانیا بەرهەمھینان و دابەشكرنا كەل و پەلان و خزمەتگوزاریا دا رویداینە. شێوازێ بەرهەمھینان و دابەشكرنا كەل و پەلا پێكهاتەیێن جڤاكى، سیاسى و ئابووری د ناڤ جڤاكی دا پێک دئینیت، و كارتێكرنێ ل سەر كەلتوورێ جڤاکی ژی دكەت. هەروەسا، یاسا، ڕێنما، بیر و ئایدیۆلۆژى ژ بارودۆخێن ماددى سەرهلددەن، و ئەڤە بەروڤاژى ڕۆینادەت. ئانکو بارودۆخێن ماددی دبنە ئەگەر لێ نابنە دەرئەنجام بۆ ڤان هەمی تشتا.
2. پێشكەفتنا جڤاكی د هندەک قوناغان دا دبوریت
ماركس باوەری هەبوویە كو جڤاك د پێنج قوناغێن سەرەكى دا دەرباز دبیت ل دویف شێوازێ بەرهەمھینانێ ، ئەڤ قوناغە ئەڤەنە:
أ- شیوعیەتا سەرەتایى: د جڤاكێن هەرە كەڤن دا ملكداریا تایبەت نەبوویە، و جڤاك بێ چین بوون، هەمی مال و کەلوپەل و سەرچاوەیێن سروشتی د ناڤبەرا هەمى كەسان دا دهاتنە دابەشکرن ب یەکسانی و ل دویف پێدڤیاتیێ.
ب- جڤاكێ بەندایەتیێ: دەمێ ئالۆزى پەیدا بوون و جڤاك مەزنتر بوون و چینێن دەستهەلاتدار دەركەفتن، بەند و كویلە ژ لایێ چینا دەستهەلاتدار ڤە بۆ كارى دهاتنە بكارئینان. نموونەیا ڤێ قوناغێ ڕۆما یا كەڤنە.
ج- فیوودالیزم (دەربەگی) : د ڤێ قوناغێ دا، پاشا ژ كەسێن مەزنێن جڤاکی بوون، دگەل خودانێن عەردا و دەربەگ و مەزنێن وەلاتی كو جوتیار بن دەستێ وانا کار دکرن، وەك ل ئەوروپا یا سەردەمێ چەرخێ ناڤین.
د- سەرمایەدارى: دەمێ ئامرازێن بەرهەمھینانێ بوونە میكانیكى و بەرهەمھینانا پێشەسازی یا كەل و پەلا دەستپێكر، جڤاك دابەش بون بۆ دوو چینا، سەرمایەدار كو خودانێن ئامرازێن بەرهەمھینانێ بوون و كرێكار كو كار ل بن دەستێ سەرمایەدارا دكرن، وەك د جڤاكێن پشتى شورەشا پیشەسازى دا.
هـ- جڤاکێن شیوعی: ماركس باوەر دكر كو پشتى سەرمایەدارى د رووخاندن و كرێكار كونترۆل و هێزێ وەردگرن، جڤاكەكا بێ چین و بێ دەولەت دێ هێتە دامەزراندن، كو تێدا هەمى سامان ب شێوەیەكى یەکسانی و ل دویف پێدڤیاتیێ ل ناڤبەرا هەمیا دا دێ هێتە دابەشكرن.
3. شەڕێ چینایەتى
ماركس جڤاك دابەش كر بۆ دوو چینێن ئابووری دژى ئێك د بن سەرمایەداریێ دا، یا ئێکێ خودانێن ئامرازێن بەرهەمهینانێ (بورجوازی) و یا دووێ چینا كرێكارایە (پرۆلیتاریا). وى هەروەسا باوەر دكر كو ئەڤ هەردوو چینە دێ ل دووماهیکێ بەرامبەرى ئێك راوستن و شەرێ ئێک و دوو کەن، ل دەمێ كرێكار هشیار دبن ژ بێ رێزی وبێ بها و دەرفەت دیتنێن خۆ ژلایێ سەرمایەدارا ڤە، و پاشی دێ شورەشەك رویدەت بۆ هەلوەشاندنا چینا بورجوازیێ.
4. غەریبی
كرێكار د بن سیستەمێ سەرمایەداریێ دا دێ هێنە دویر ئێخستن ژ كارێ خۆ، بەرهەمێن خۆ، هەڤالێن خۆ و هەروەسا ژ شیانێن خۆ یێن مەزن. ئەو دێ تنێ وەكى بەشەکێ بچیک و بێ بها یێ د ماكینەیەكێ دا د هێنە دیتن، ئەڤە ژى دێ وانا بێ داهێنان و بێ بەرهەم هێلیت. هەر وەک کەسەکێ غەریب د ناڤ جڤاکەکێ دا بژیت بێ کو چ دەرئەنجام هەبیت یان کەسەکێ بنیاسیت.
5. تیۆرا بهایێ كارى
بهایێ هەر بەرهەمەکی هوسا دهێتە دیاركرن ب دەمێ كارى كو ژ لایێ جڤاكی ڤە پێدڤى یە بۆ بەرهەمھینانا وی بەرهەمی، و كرێكار كێمتر كرێ وەردگرن ژ بهایێ كارێ خۆ یێ راستەقینە دا كو سەرمایەدار بشێن بهایێ زێدە یێ کارێ وانا بۆ قازانجا خۆ راکەن.
6. رەخنەگرتن ل سەرمایەداریێ
ماركس هوسا ددیت كو سەرمایەدارى نە یا سەقامگیرە و دبیت تووشى قەیرانا ببیت، ئەڤە ژى ژبەر كو سامان د دەستێن چەند كەسێن کێم دا كۆم دبیت و پرانیا خەلكی هەژار دهێلیت. و وى هەروەسا پێشبینى دكر كو سەرمایەدارى دێ ل دوماهیکێ هەڵوەشیت ژبەر ناكۆكیێن خۆ یێن ناڤخۆیى.
7. هەڵوەشاندنا ملكداریا تایبەت
ماركس داخاز دكر كو ملكداریا تایبەت یا ئامرازێن بەرهەمھینانێ (وەكى كارگەهـ، ئەردێن چاندنێ، هتد...) بهێنە هەڵوەشاندن. هەرچەندە وى داخازا هندێ نەدکر كو ملكداریا كەسایەتى ب تەمامى بهێتە هەڵوەشاندن، بەلكو تنێ ملکدارییا ئامرازێن بەرهەمھینانێ. وى گوت كو دڤێت سامان ب شێوەیەكى گشتى بهێتە برێڤەبرن و ل دویف پێدڤیاتیێ
بهێتە دابەشكرن.
8. سەر پێكهاتە و بناخە
ماركس دامودەزگەهێن جڤاكی دابەش كرن بۆ "بناخە" كو ب ئابوورى ڤە دهێتە نوینەرکرن، و ئەڤ بناخە دبیتە ئەگەر "سەر پێكهاتە" بهێتە دروستکرن، كو یاسا، سیاسەت و كەلتوورێ جڤاكی بخۆڤە دگریت. ئەڤ دامودەزگەهە و ئایدیۆلۆژی یێن جڤاکی بۆ پاراستنا چینا دەستهەلاتدار و پاراستنا بەرژەوەندیێن وانا دهێنە بكارئینان.
9. ئایین وەك "ئەفیونا خەلكی و جەماوەری"
ماركس هندەک هزرێن رژد و رەق ل سەر ئایینى هەبوون و دیار دکر كو ئایین تنێ بۆ ئارامكرنا خەلكی و دویرکرنا وانا ژ کێشە و بارودۆخێن ژیانا وان یێن خراب دهێتە بکارئینان. وى گوت كو ئایین هاریكاریا پاراستنا بارودۆخێ هەیى دكەت، ب رێکا خاپاندنا خەلکی و نڤاندنا وانا ل سەر مافێن وان و بێ دەنگ کرنا وانا و رازی کرنا وانا ب بارودۆخێ نوکە دا.
10. کاریگەرییا مارکس یێ سیاسى و شورەشگێرى
أ- شورەشا رووسیا: ل سالا 1917 رویدایە، ژ لایێ بەلشەفی یا ڤە، ب سەركردایەتیا لێنین، کو ب بیرێن ماركسى ڤە کاریگەری لێ هاتییە کرن. ئەڤە بوو ئەگەرێ دامەزراندنا ئێکەتییا سۆڤیێتی ل سەر بنەمایێن ماركسى-لێنینى.
ب- شورەشا شیوعی یا چینی: ل سالا 1949 رویدا ژ لایێ ماو تسی تۆنگ ڤە کو هزر ژ مارکس وەردگرت و دگونجاند دگەل بارودۆخێن چینێ، بوو ئەگەرێ پێکئینانا پارتا شیوعی یا چینى.
ج- شورەشا كوبا: ل سالا 1959 رویدا و بوو ئەگەرێ هەلوەشاندنا دیكتاتۆریەتا لەشكەرى یا ب سەركردایەتیا فولخێنیكۆ باتیستا، سەركردەیەكێ لەشكەرى و سیاسیێ كوبایێ.
د- بزاڤێن دى: ماركسیزم هەروەسا بوو ئەگەرێ گەلەك بزاڤێن شیوعی و سوشیالیستی ل جهێن دی وەك ڤێتنام، كۆریایا باكوور، و ئەمریكایا لاتینى.
11. ڕەخنەگرتن ل هزرێن کارل مارکس
رەخنەگر دبێژن كو حكومەتێن ژ ماركسیزمێ ئیلهام وەرگرتى بوونە ئەگەرێ دەستهەلاتداریا هێزێ و تاکی، و هەر وەسا بێ بەرهەمییا ئابوورى. ئەو هەروەسا بەحسی هندێ دكەن كو ئابووریێن شیوعی چ سەرکەفتن ب دەست خۆ ڤە نەئینایە، وەك کا چاوا ئێکەتییا سۆڤیێتی هاتە هەڵوەشاندن و چین ژى بەرەڤ سەرمایەداریا دەولەتێ تا رادەیەکێ ڤە چوو، كو ئاماژە ب هندێ دکەن ئەڤ جورە ئابوورە زەحمەتە د راستیێ دا بهێتە بجهئینان.
دەرئەنجام
ماركس گەلەك بیر و هزر ل پشت خۆ هێلاینە د بوارێن جۆدا جۆدا دا وەك ئابوورى، سیاسەت، فەلسەفە و جڤاكناسى. هزرێن وى د سیستەمێن سیاسى و ئابوورى یێن راستەقینە دا هاتینە جێبەجێكرن، کو ژ لایێ سەركردەیێن كو ژ ماركسى ئیلهام وەرگرتین ڤە هاتنە بجهئینان. سەرەڕاى هەمى رەخنەیێن ئاراستەى ماركسیزمێ دهێنە کرن، هزرێن وى هێشتا رێکێ ددەن کو هزرێن نوى و تیۆریێن نوى د گەلەك وارێن زانستێن جڤاكى و مرۆڤایەتى دا بهێتە چێکرن هەتا نوکە. کاریگەرییەکا گەلەک مەزن پشت خۆ بجهـ هێلایە بێ گومان. بۆ دوماهیک ئینانا ڤێ گوتارێ ب گۆتنەكا کارل ماركسى، کو گۆتییە:
"پرۆلیتاریا [چینا کرێکاران] تشتەك نینە ژ دەست بدەن تنێ زنجیرێن خۆ نەبیت. ئەو دێ جیهانەك بۆ خۆ بدەست ڤە ئینن. كرێكارێن جیهانێ، دەست ئێک بگرن" (كومونیست مانیفیستۆ، 1848)
سوپاس بۆ خاندنا ڤێ گوتارێ، ئەگەر هەر تشتەكێ دی تە هەبیت بۆ دەولەمەندكرنا ڤێ گوتارێ، تو دشێى كومێنتەكێ بنڤیسى.
نڤیسین: احمد مصطفى
پێداچوونا زمانی:ھەلز سمیر