زانایێن فیزیایێ دبێژن سروشت ڤالاهیێ قەبویل ناکەت ژبەر هندێ ل دویڤ پرکرنێ د گەریێت بو هەر تشتەکێ هەیی، و کەسەکێ ئالودەبوی دبێژیت د ناخێ من دا ڤالاهیەکا کویر یا هەی ئەس دویفچونا نەچاری بو پرکرنا وێ دکەم، د ڤێ گوتارێ دا دێ بەحس کەم کا ئاڵودەبون چیە و جورێن وێ چنە و زیانێن وێ، دگەل دیارکرنا ئەگەران و چارەسەریا وێ، هیڤیە ببیتە جهێ مفایی و هوشیاریێ
ئاڵودەبون دهێتە نیاسین یان دهێتە ناڤکرن ب (راهاتن)ێ، ئەو دوخەکێ دەروونی و رەفتاری و بایولوژی یە کارتێکرنێ دکەتە سەر مروڤی و دبیتە ئەگەرێ هندێ کو حەزا کەسی و ئارەزوویێن وی هەمی بو کرنا کارەکێ دیارکری بچن داکو ئارامیا دەروونی بدەست خوڤە بینیت و هاندانا ناڤەندا خوشی وەرگرتنێ د مێشکی دا Reward System ئەوژی ب دەستپێکرنا هەلکێشانا ڤەگوهێزەرێن دەماری کو دبێژنێ دوپامین و دبیتە ئەگەرێ هەستکرن ب رازەمەندیێ و خوشیێ، پتریا جاران تێگەهێ ئالودەبونێ یێ گشتی گرێدایە ب بکارئینانا هندەک دەرمانێن دیارکری یان ژی جورە گیایان کو مادێن هوشبەر تێدانە، یان ڤەخوارنا رێژەیەکا زور ژ مادێن کحولی، و ئەڤە دبیتە ئەگەرێ گوهورینا ئالودەبونێ بو نەخوشیەکا دژوار و وی مروڤی پالددەت هەر تشتەکی بکەت داکو بگەهیتە ئارامیا مێشکی و دەروونی، و ئەگەر زویکا نەهاتە چاەرەسەرکرن دێ نەخوشی پێشکەڤیت کو چێدبیت ببیتە ئەگەرێ مرنێ ژی.
دوو جورێن ئاڵودەبون یێن هەین: رەفتاری و کیمیایی
جورێ بەربەلاڤ د رەوشەنبیریا گشتی دا ئاڵودەبونا کیمیایی یە Substance Use کو پشت بەستن لسەر ماددەیەکێ کیمیائی دهێتە کرن بو گوهورینا دوخێ دەروونی وەکی کحولی و ماددێن هوشبەر یان ئارامکەرا. و ئاڵودەبونا رەفتاری Behavioural Addiction کو ماددەیەکێ دەستنیشانکری تێدا نینە بەلکو یا گرێدایە ب دوبارەکرنا رەفتارا نەچاری، و مێشک ماددەیێ کیمیایی دەرددەت.
ژ جورێن هەرە بەربەلاڤ ئەڤەنە:
- ئاڵودەبونا کحولیاتا:ئێک ژ جورێن بەربەلاڤە کو دبیتە ئەگەرێ ئالودەبونێ بو تاکی و ل سەرانسەری جیهانێ، و ب ملیونان قوربانیێن وێ هەنە، ب تایبەت ئەگەر پێکهاتبیت ژ کحولێ ئەثیلی، زیانێن دژوار هەنە لسەر ساخلەمیێ وەک کێمبونا رێژەیا شەکرێ، و گەلەک جورێن شێرپەنجێ، نەخوشێن جگەری.
- نیکوتین:ئیک ژ 10 ماددەیێن بەربەلاڤە کو دبیتە ئەگەرێ ئالودەبونێ لسەر ئاستێ جیهانێ،ژ زیانێن وێ دبیتە ئەگەرێ جەڵتا مێشکی و و کارتێکرنەکا خراب دکەتە سەر دلی و لێدانێت وێ و ئاریشەیێن جگەری، سالانە پتر ژ 60 ملیون کەسان ژ ئەگەرێ وێ ژیانا خو ژدەست ددەن.
- ماددێن هوشبەر:سالانە 800 ملیار دهێنە مەزاختن بو ماددێن هوشبەر جورێن وێ وەکی مارجیوانا و کوکایین…هتد، زیانێن دژوار هەنە وەکی نەخوشیا دلی و جەڵتە، پەنجەشیر و ڤایروسێ مێلاکێ، نەخوشیا سیهان ،تێکچونا کەسایەتیێ و مێشکی.
- قومارکرن: ئێک ژ جورانە بو کەسی ئاڵودەبون لسەر چیدبیت، گەلەک جاران ئەو کەسێن قومارێ دکەن روژانە ب هزاران دولاران ژدەست ددەن و ل دوماهیێ دبیتە ئەگەرێ هندێ کو زیانێ بگەهینیتە خو یان دەوروبەرێن خو.
- موبایلێن زیرەک: ئێک ژ بەڵایێن چەرخێ بیست و ئێکێ یە، و یا وەلێ هاتی ل دەستپێکێ دناڤ زاروکان دا بەلاڤ دبیت پاشی مەزنان.
- یاریێن ڤیدیویی: ئێک ژ جورێن هەرە بەربەلاڤە ژبەرکو یا گرێدایە ب موبایلان و ئەلکترونیاتان ڤە، و ل ڤێرێ ژی زاروک دهێن پاشی مەزن و کارتێکرنەکا خراب دکەتە سەر مروڤی تایبەت زاروکان وەلێ دکەت د جیهانەکا خەیالی دابن.
- خوارن: ئێک ژ ئالودەبویێن خوارنێ دبێژیت (من حەژێکرن نەدیت لەوما ئەس بەرەڤ حەژێکرنا خوارنێ چوم) ، چێدبیت بوتە جهێ مەندەهوشیێ بیت کو هندەک کەس یێن هەین ئالودەبویێن خوارنێ نە کو ب شێوەیەکێ نە سروشتی ئارەزو یێن هەین بو خوارنێ و ئەڤەژی دبیتە ئەگەرێ قەلەویێ و خەموکیێ و ئێشان و نەخوشیان.
- ئاڵودەبونا کاری: بەلێ وەکی تە خواندی ئەو کارە، هندەک کەس یێن هەین کو روژانە 14 دەمژمێران کار دکەن چێدبیت حەش کاری بکەت یان ژی فشار لسەر وی هەبن ژبەر هندێ ئێک ژ 10 جورانە کو دبیتە ئەگەرێ ئالودەبونێ، وەکی چیروکا وێ روژنامەڤانا یابانی کو 159 دەمژمێران کار کربو د هەیڤەکێ دا و بو ئەگەرێ مرنا وێ.
- بازارکرن Shopping: ئێک ژ ئالودەبویێن بازارکرنێ دبێژی(بوشایی یا دناڤ دلێ من دا ، و پرکرن بتنێ یا د کانتورا جلکێن من دا)، و ئەڤ جورە پتر دناڤ ئافرەتان دا یا بەربەلاڤە، گەلەک ئاریشەیێن ئابوری و خێزانی ل دویڤ خو د ئینیت.
- بەرێخودانا دیمەن و ڤیدیویێن نە رەوا: ئێک ژ 10 جورێن ئاڵودەبونێ یێن بەربەلاڤە تایبەت دناڤ سنێلەیان دا.
ئەگەرێن ئاڵودەبونێ یێن سەرەکی ئەڤەنە:
- ئەگەرێن دەروونی: ئەو ئەگەرێن سەرەکی نە بو ئاراستەکرنا رەفتارا مروڤی بەرەف ئالودەبونێ ب شێوەیەکێ گشتی، تاک پەنایێ بو ئالودەبونێ دبەت چونکی ئارامیا دەروونی بدەست خوڤە دئینیت ب رێکا سەرەدەریکرنێ دگەل ئالودەبونا خو و هەمی ئەگەرێن دلخوشیێ بو وی دابین دکەت.
- ئەگەرێن رەوشەنبیری و جڤاکی: پەیوەندی یا ب کومەلگەهێ و جڤاکی ڤە هەی و دیتنا جڤاکی بو ئالودەبونێ و هوشیاریا جڤاکی دەربارەی وێ.
چارەسەریا ئاڵودەبونێ:
- چارەسەریا پزیشکی:ئەوژی ب رێکا دەرمانان دهێتە ئەنجامدان، و ئەڤ جورە چارەسەریە ل نەخوشخانان دهێتە ئەنجامدان و پێتڤیە نەخوش ل نەخوشخانێ بیت هەتا کو چارەسەر دبیت و پروگرامێ وی یێ چارەسەریێ ب دوماهیک بهێت.
- چارەسەریا دەروونی: ئەوژی ب رێکا روینشتنێن دەروونی یە و رێک شێوازێن چارەسەریا دەروونی.
- پاڵپشتیا کومەڵایەتی: ئەو کەسێن توشی ڤێ ئاریشێ دبن کارتێکرن د هەمی لایەنێن ژیانا وان دهێتە کرن ژبەر هندێ دڤێت هاریکاریا وان بهێتە کرن و پشتەڤانیا وان.
دوماهیک، کەسێ ئاڵودەبوی یێ نەخوشە وەکی هەمی نەخوشێن دی ژبەرکو ئاڵودەبون نەخوشیەکا کویر و دژوارە ئەو کەسە ل دەستپێکێ ژ خو د رەڤیت پاشی کەتوارێ خو.
ساخلەم بمینن..
نڤیسەر: دنیا لقمان
ژێدەر:
- خلاصة الدليل التشخيصي والإحصائي الخامس للاضطرابات العقلية DSM-5
- ممتلئ بالفراغ ، د.عماد رشاد عثمان
- الادمان وأثره على المجتمعات، محمود موسى شديفات
- هزيمة الإدمان، بسام أبو زيد
- الإدمان على المخدرات، محمد أحمد المشاقبة