زمانێ کوردی - دیالێکت و رێکێن پاراستنێ

ل دور زمانێ کوردی هەتا نوکە گەلەک بۆچوون هەنە کا کی پێشەنگ بوویە لدور دیالێکت وزارۆچکەیێن زمانی نڤێسییە، بەلێ ل دویڤ تشتێ ل بەردەست و هاتییە زانین کو "ئێکەمین کەس ب زانستیانە تلا خۆ بۆ نەتەوەیێ کورد درێژکربیت و دیالێکتێن زمانی و وان ئیجاخ و عەشیرەتێن نەتەوە ژێ پێکهاتی و دەستنیشان کربیت، شەرەفخانێ بەدلیسی یە (١٥٤٣-١٦٠٥) دپەرتوکا (شەرەفنامە) دا، د شەرەفنامێ دا زمانێ کوردی ب سەر چوار بنەمالێن مەزن دا هاتیە دابەشکرن: کرمانج و گۆران و لوڕ و کەلهوڕ.

 زمانێ کوردی و دیالێکتێن وێ گەلەک بەربەلاڤبووینە ل هەرێمەکا بەربەلاڤ ل ژێرییا کیشوەرێ ئاسیا، کو دەڤەرێن باکۆر و رۆژهەلاتێ باکورێ عێراقێ روژئاڤایێ ئیرانێ-ژبلی دەڤەرا عەرەبستانێ ڤەدگریت، زێدەباری ژلایێ باکۆری ڤە دوماهییا وێ دگەهیتە ئەرمینیا.

دڤێ بەلاڤکرنا جوگرافی دا، نە یێ بێبارە ژ کارتێکرنێن زمانڤانی یێن زمانێن دەوروبەر وەک: تورکی، فارسی، عەرەبی، ئەرمەنی و تورکمانی، بەلێ دەڤەرێن ناڤەندی زمانێ وان یێ کوردی و دیالێکتێن وێ ب پاقژی ماینە و کارتێکرنەکا مەزن لێ نەهاتیە کرن ئەوژی ژ ئەگەرێ دورییا زمانێ کوردی ژ زمانێن دەوروبەر یێن بیانی. ڤەکولەر (فۆئاد حەمە خورشید) ئاشکەرا دکەت: کو مەبەستا وی ژ کارتێکرنێن زمانێن بیانی ل سەر زمانێ کوردی، ژ ئەگەرێن نەبوونا سنورەکێ جوگرافی یێ ڤەبڕە ژهەر پارچەیەکێ ل هەر وەلاتەکێ چ سنور دناڤبەرا وان زمان و زمانێ کوردی دا نینن کو کارتیکرنێ لێ نەکەن.

خێزانا زمانێ  کوردی: ل دور خێزانا زمانێ کوردی  د. کوردستان  موکریانی دبێژیت" زمانێ کوردی ژلایێ یاسایا ڕێزمانێ ڤە بنواشەیا چەوانییا لێکسیکی ب ئێک ژ زمانێن باکۆرێ ڕۆژئاڤایێ کومەڵا زمانێن ئیرانێ دهێتە هژمارتن.

 زمانێن ئیرانی: ئەو خێزانە نەتەوەیە، کو کۆمەڵەکا زمانێن نیزیکی ئێک و هەڤڕەسەن دگریتە خۆ. دارشتنا  گشتی یا رێزمانی و بنواشەیێ لێکچوونا پەیڤێن فەرهەنگی و هەڤبەندییا یاسایی ل ناڤبەرا زمانێن ڤێ کومەلێ ئەوێ چەندێ دسەلمینێن، کو ئەڤ زمانە دبنەرەتدا بۆ ئێک سەروکانی دزڤڕن: زمانێ کوردی، فارسی، تاجیکی، ئۆستینی، بلوجی، پامیری، ئاڤێستا، خەوارزمی، باختیری و زمانێن دیێن ئیرانی ئەوێن دساخ و مری تایبەتمەندییەکا گشتی یا ئێکبوونا ئاڤاهیێ ڕێزمانی دئێخنە بەردەست، چونکە ئەڤ زمانە هەمی ژ بنواشەیەکێ خزمانی پەیدا بووینە و بۆ ئێک نڤشت   ڤەدگەریتەڤە، ئەڤ نیزیکاتییا د ناڤبەرا زمانێن ڤێ کومەلێدا وە دکەت ل ناڤبەرا ئێک گروپا زمانی دا بهیتە دانان، کو کۆمەلە زمانێن ئیرانیە".

دیالێکتێن زمانێ کوردی:

زمانێ کوردی کو ژ چەند دیالێکتێن سەرەکی پێکدهێت، دبەلاڤکرینە ل سەر پانتایەکێ جوگرافیێ بەرفرە،  د.فوئاد حەمە خورشید دیالێکتێن زمانێ کوردیێ ب ڤی رەنگی دابەشکرینە:

دیالێکتا کرمانجیا ژۆری:

ئەڤ دیالێکتە ژ دیالیکتێن دیتر بەرفرەهترە  و زێدەتر بەربەلاڤبوویە،  جهەکێ جوگرافیێ بەرفرە بخۆڤە دگریت،  وەک کوردێن تورکییا و پشکێن رۆژهەلاتی و کوردێن رۆسیا ل رۆژئاڤایا ئەرمینیا و کوردێن عێراقێ بخۆڤەدگریت. ژبەرکو ئەڤ دیالێکتە گەلەک بەربەلاڤ ببوو، گەلەک شێوازارێن دیتر یێن ناڤخۆیی ژێ دەرکەفتینە، وەک:

1. بابەزیدی: ل باکۆر و باکۆرێ روژهەلاتا وانێ.
2. هەکاری: ل باشۆر و باشۆرێ رۆژئاڤایا دەریا وانێ.
3. بۆتانی: ل رەخ و رویێن دۆلا بۆتان، سێرت، ئەرتوش، جزیرێ و ئامەدێ.
4. شەمدینان: ل کوژیێ باشۆرێ رۆژهەلاتا تورکییا، رۆژهەلاتا زیێ مەزن و دەڤەرێن نیزیک ئالیێ ئیرانێ.
5. بەهدینان: ل پارێزگەها دهوکێ  و هەمی قەزایێن سەر ب وێڤە.
6. دیالێکتا رۆژئاڤایی: ل خەرپۆت و ئورفە و عەفرین و مەرعەش.

دیالێکتا کرمانجیا ناڤەراست:

ئەڤ دیالێکتە کێمتر بەربەلاڤە، کو ئەڤە ژی دکەڤیتە باشورێ خانەقین و رووبارێ سیروان، رۆژئاڤایا چیایێ سەهەند، مەسیر ئاباد، بیجار، ئەسەد ئاباد ژلایێ رۆژهەلاتی ڤە، ئەڤ دیالێکتە لسەر پێنج شیوازارێن ناڤخۆیی دهێتە دابەشکرن:

1. مۆکری: شنۆ، نەخدە، مەرانە، میاندۆ ئاب، شاهین دژ، سەقز، بۆکان، بانە، سەردەشت.
2. سۆرانی: پارێزگەها هەولێر و قەزایێن وێ.
3. ئەردەلان: ناڤەندێن سنە، بیجار، کەنگەوەر، رەوانسەر و باکۆرێ دەڤەرێ جوانرۆ، ناڤەندا باژێرێ سنە.
4. سلێمانی: پارێزگەها سلێمانیێ و هندەک دەڤەرێن خانەقین دگریت.
5. گەرمیان: گەلەک ژ شێوازارێ خەلکێ سلێمانیێ دویر نینە، بەلێ هاتیە نیاسین وەک شێوازارەک ب تایبەتی ل دەڤەرێن کفری، قەرەتەپە، کەرکوک و تۆز.

دیالێکتا کرمانجیا ژێری:

ئەڤ دیالێکتە ژی بەربەلاڤە ل قەسرێن شرین، کرمانشا، مەلایەر و بەر باکۆری هەتا رەخێن باکۆرێ رۆژهەلاتا کەنداڤێ عەرەبی ژلایێ باشوریڤە، ئەڤ دیالێکتە هوزێن لۆری یێن کوردی لڤێ دەڤەرێ دژین پێ دئاخڤن، کو ناڤدارە ب (هەرێما لورستان) ژبەر هندێ دبێژنێ دیالێکتا (لۆڕی). هوزێن لۆری دبنە دوو پشک:

1. لۆڕا مەزن: ژ هۆزێن (بەختیاری، مامەسانی، کۆهگڵۆ) پێک دهێت.
2. لۆڕا بچویک: ئەو ژی کۆمەکا مەزنن ژ هۆزێن کوردی ئەوێن ل ڤێ هەرێمێ دژین و ناڤدارترین هۆزێن وێ( دڵفان، سەلسەلە، باڵاگرێوە، ئامالە)، دیالێکتا کرمانجیا ژێری ل سەر چەند شێوازاران دابەشکریە:

1. لۆڕا رەسەن یان فەیلی.
2. لەکی.
3. کەلهۆڕی.
4. بەختیاری.
5. مامەسانی.
6. کۆهگڵۆ.

دیالێکتا گۆران:

دیالێکتا گۆران ژ دەڤەرا باکۆرێ رێیا دناڤبەرا باژێرێ قەسر شرین و کرمانشان دا دەست پێدکەت بەر ب باشۆری و هەتا چیایێ هەورامان ژلایێ باکۆریڤە، هەروەسا ژ سەروکانێن رووبارێ سیروان ژلایێ رۆژئاڤایی ڤە هەتا دگەهیتە رۆژهەلاتی. پشکێن رەسەن و سەرەکی سەر ب سنجاوی و گوران   و بالاجان هەمی پێ دئاخڤن. ئەڤ دیالێکتە ژی دبیتە چوار شێوازار:

1. گۆران یا سەرەکی.
2. هەورامان.
3. باجەلان.
4. زازاکی.

مانا زمانێ کوردی:

دکەڤن دا ترس ل سەر مانا زمانێ کوردی هەبوو، چونکی دوژمنان بەردەوام پێکول دکرن کو ئەڤ زمانە نەمینیت و دهەڤرکیێ دا بوو، چ دیالێکتێن وێ دگەل ئێک، یان ژی ب دەرئێخستنا هندەک بریاران کو ژ بهایێ وێ کێم بکەن و نەهێتە بکارهینان، ئەگەر مللەت و وەلاتی سەربەخۆیا خۆ نەبیت و نەشێن پێشبکەڤن و هندەک زمانێن دی ل شوینا وان بکاردهێن.  داکو زمان هەر بمینیت ساخ، پیدڤی ب گەلەک بزاڤان هەیە، پتریا ڤەکۆلەران ل وێ باوەرێنە کو هۆکارێ ئابوری ئێکە ژگرنگترین  هوکارێن  کارتێکەر کو زمان بمینیت ساخ و نەمریت، چونکە هەر برێکا ئابوری یە زمان دناڤبەرا تاکە کەس و گروپاندا دهێتە کرن و بکارئینان، بۆنمونە ل دەمێ بازرگانی  دناڤبەرا دوو وەلات یان دوو دەولەتاندا دهێتە کرن ئەو زمان دهێتە بکارئینان.

ژناڤچوونا  زمانێ کوردی:

لدور نەمانا زمانێ کوردی یان ژناڤچون و مرنا وێ، هندەک ڤەکۆلەر دوور نابینن کو ئەوژی مل ب ملێ گەلەک زمانێن دی د پاشەرۆژێدا بمریت و نەمینیت، ئانکو یێ ل بەر گەفا ژناڤچوونێ، ئەڤەژی ڤەدگەریتەڤە بۆ هندەک پێنگاڤ و خالێن دەست نیشانکری کو فەرە دڤێ قوناغێدا بهێنە هاڤێتن ژبو پاراستن و مانا زمانێ کوردی، داکو ببیتە زمانەکێ زیندی و سەردەم،  وەک:

1. دام و دەزگەهێن هەرێما کوردستانێ یێن فەرمی و ناڤەندێن ئەکادیمی یێن بسپۆر گرنگیێ ب زمانێ کوردیێ بدەن.
2. جهێن پەیوەندیدار و ئەکادیمی یێن زمان و رەوشەنبیری و فەرهەنگسازی و پڕوژێن گرنگ و سەرتاسەری.
3. پێدڤییە گەنگەشە و دانوستاندن ل سەر زمانێ کوردی بهێتە کرن و خزمەتا پێشڤەبرنا زمانی بکەت، نەک دانوستاندنێ ل سەر دیارکرنا دیالێکتەکا ستاندەرد بهێت کرن، کا ئایە کیژ دیالێکت بهێت هەلبژارتن و باشە و زمانی لاواز بکەن.
4. گازندە هەنە کو زمانێ کوردی نەشێت ببیتە زمانەکێ زانستی و تەکنولوژیایێ و وەرگێرانێ، بەلێ کەس پرسیار ناکەت کا وی چەند خزمەتا زمانێ کرییە و چ ئەنجامدایە.

ئەنجام:

1. زمان بەردەوام  دگوهورینێدایە، گوهۆرینێن ب سەر ژینگەها هەر زمانەکی دا دهێن، کارتێکرنا خۆ ل زمانێ وێ ژینگەهێ ژی دکەت.
2. هەتا نوکە نیزیکی پازدە خێزانێن زمانی هاتینە ئاشکەراکرن، بەلێ ڤەکۆلەران بتنێ شیاینە یازدە  خێزانان بدەنە دیارکرن.
3. زمان ناسناما هەر نەتەوەیەکییە، هەبوونا زمانی گرێدایە ب هەبوونا هەر نەتەوەیەکیڤە.
4. زمانێ مری ئەو زمانەیە یێ دوماهی ئاخڤتنکەرێ وی نەمینیت.
5. زمانێ کوردی ژ خێزانا زمانێ ئیرانییە، ژ چوار دیالێکتێن سەرەکی و چەند زارۆچکەیان پێکدهێت.
6. مانا زمانێ کوردی یا گرێدایە ب کارکرنا زمانی ڤە، و زێدەتر کارکرن ل سەر پێشڤەچوونا زمانی ژ هەر لایەکێ زمانڤانیێ  ڤە.

نڤێسەر: ئامینا ابراهیم

ژێدەر:

1. زمان و دیالێکتێن زمانێ کوردی، اسماعیل بادی
2. زمانێ کوردی و شوێنی لە ناو زمانەکانی جیهاندا، د.رەفیق شوانی.
3. دیاردا مرنا زمانی، فەرهاد حاجی.
4. بۆ زمان، د.عزەددین مستەفا رەسول.
5. زار و زمان، د.نەریمان عەبدوڵا خوشناو