هیوموڕالزم یان بیردۆزا چوار شلەیان، سیستەمەکێ پزیشکی بوو کو دبێژیت تەندروستیا مڕوڤی گرێدایە ب چوار شلەیان ڤە، کو ژلایێ پزیشک و فەیلەسوفێن یۆنانی و ڕۆمانییێن کەڤن هاتیە وەرگرتن.
د سەدەیێ 17ێدا دەست پێکر و ل سالێن 1850ێدا ب شێوەیەکێ ئێك لایی هاتە ڕەدکرن دگەل هاتنا تیۆرا میکرۆبان، کو شیا ئەوێ نیشان بدەت کو گەلەك ژوان نەخۆشییێن پێشتر هوسا هاتبوو زانین کو شلەیینە لێ د ڕاستیدا ب ئەگەرێ میکرۆبان هاتینە دروستکرن.
ڕەنگە بیروکا "شلەیان" سەرچاوە د پزیشکا مسریا کەڤن، یان میزۆپۆتامیادا هەبیت. ئەڤ بیروکە(سیستەمێ کیمیایی کو ڕەفتارا مرۆڤی ڕێکدئێخیت) زێدەتر ژ نڤیسینا بيردۆزەوانێ پزیشکی ئەلکمایۆنێ کرۆتۆن (نێزیکی 500-540 پێش زایینی) دیار بوو. هندەك توخمێن بنەڕەت بخۆڤەگرتبوون کو ئیمپیدۆکلیسی بەحسکربوو، وەك ئاڤ، ئەرد، ئاگر، هەوا و هتد. ب بەروڤاژی ئەلکمایۆن، هیپۆکراتس پێشنیارکر کو ئەو شلەیێن گرنگێن جەستەینە: خوین، بەڵغەم، ئاڤکا زەراڤی یا زەر و ئاڤکا زەراڤی یا ڕەش. ئەو ب ئەڤی شێوەی بەحسێ ئەڤێ تیۆرێ دکەت:
"جەستەیێ مرۆڤی خوین و بەڵغەم و ئاڤکا زەراڤی یا زەر و ئاڤکا زەراڤی یا ڕەش بخۆڤەدگریت. ئەڤە ئەو تشتن یێن دبنە هوکارێ ئازار و تەندروستیێ. تەندروستی ب پلەیا ئێکێ ئەو ڕەوشەیە کو ئەڤ ماددە ب ڕێژەیەکا دروست دگەل ئێکدابن، چ ل ڕوویێ هێز و چ ل ڕوویێ چەندایەتییێڤە، و ب باشی د تێکەل بن. ئازار دەمەکی ڕوویددەت کو ئێك ژ ڤان ماددەیان یان کێم یان زێدە بیت، یان د جەستەیدا جودا ببیت و دگەل ئەوێن دیتر تێکەل نەبیت."
سەرەڕای ئەڤێ کو زانستێ نوکە ژ وان چوار شلەیێن جەستەی ئەوێن هیپۆکراتی بەحسکرین دوورکەفتییە.
هیوموڕالزم، وەك بیردۆزەکا پزیشکی بۆ چەندین سەدەیان، جەماوەرێ خۆ پاراست. د دەمەکیدا گالین هزردکەت کو ئەڤ شلە د جەستەیدا دروست دبن، نەك ژدەرڤە دهێنە دناڤدا، بەلێ هزردکر کو خۆراکێن جیاواز شیانێن جیاواز هەنە بۆ کارکرن لسەر جەستەی بۆ بەرهەمئینانا شلەیێن جیاواز. بۆ نموونە خۆراکێن گەرم ئاڤکا زەراڤی یا زەر بەرهەم دئینن، د دەمەکیدا خۆراکێن سار زێدەتر بەڵغەمی بەرهەم دئینن. هەروەسا وەرزێن سالێ و قۆناغێن ژیانێ و ناوچەیا جوگرافی و پیشە کاریگەری لسەر سروشتێ ئەوان شلەیان هەبوو. ب ئەڤی شێوەی، هندەك وەرز و ناوچەیێن جوگرافی دبنە هوکارێ نەهەڤسەنگی د شلەیاندا، کو دبیتە هوکارێ جۆرێن جیاوازێن نەخۆشییان ل سەرانسەری دەم و جهاندا. بۆ نموونە، ئەو شارێن بەر بایێ گەرم کەفتین، وەك دەرئەنجامێ ڕێژانا بەڵغەمێ زێدە ژ سەری بۆ خوارێ، ڕێژەیا کێشەیێن هەرسکرنێ زێدەتر بوو، د دەمەکیدا ئەو شارێن بەر بایێ سار کەفتین، پەیوەندی ب نەخۆشییێن سیهان و نەخۆشییێن توند و "ڕەقبوون" هەروەسا چاڤ (پرسەیێن چاڤی)، و خوینبەربوونا دفنێڤە هەیە.
یۆنانی و ڕۆمییان و پاشی موسڵمان و ئەوروپا ڕۆژئاڤا کو فەلسەفەیا پزیشکا کلاسیك وەرگرت، هزردکرن کو هەرئێك ژ ڤان شلەیان د جەستەیدا مۆم و کێم دبن، ئەڤەژی بەندە لسەر خۆراك و چالاکییان. ژبەرهندێ ئارمانجا چارەسەرکرنێ بریتی بوو ژ ڕزگارکرنا جەستەی ژ هندەك شلەیێن زێدە ب ڕێکا تەکنیکێن وەك پاقژکرن، خوین ڕشتن، میزکرن و هندەکێن دیتر.
ئەڤ دەستەواژە بتنێ بەشەك دگەل پزیشکا مۆدێرن دگونجیت، کو تێدا جیاوازی د ناڤبەرا ئاڤکا زەراڤی یا ڕەش و زەردا نینە و بەڵغەم رامانەکا زۆر جیاواز هەیە.
خوین
هوسا دهاتە هزرکرن کو بهایێ خۆراکێ خوینێ سەرچاوەیێ وزێیە بۆ جەستە و ڕۆحێ. خوین ب بڕەکا کێم ژ ڕێژەیا سێ شلەیێن دی پێکدهێت. ئەڤەژی ب وێ رامانێ بوو کو وەرگرتنا نموونەیا خوینێ ڕێکێ ددەت ب دیارکرنا هاوسەنگیا چوار شلەیان د جەستەیدا. خوین ب گەرم و تەڕ دهاتە دانان، ئەڤ تایبەتمەندیە دگەل وەرزێ بهارێدا هەڤبەشە.
ئاڤکا زەراڤی یا زەر
سیفەتێن پەیوەندیدار بۆ ئاڤکا زەراڤی یا زەر، گەرم و هشکن دگەل پەیوەندیا سروشتێ هاڤین و ئاگر دهەڤبەشن. باوەر ئەوبوو کو زێدەڕەوی دئەڤی شلەیدا د کەسەکیدا دبیتە هوکارێ نەڕێکیا سۆزداری وەك زێدەبوونا توڕەیی یان ڕەفتارێن نەعەقڵانە.
ئاڤکا زەراڤی یا ڕەش
ئەڤە یا گرێدای بوو ب سروشتەکێ خەمۆکییێڤە، هەروەسا شێرپەنجە ڤەدگەریت بۆ زێدەبوونا ئاڤکا زەراڤی یا ڕەش کو د ناوچەیەکا دیارکریدا چڕ دبوو. پەیوەندیا وەرزێ ئاڤکا زەراڤی یا ڕەش بۆ پاییزێ بوو چونکی تایبەتمەندیا سار و هشکا وەرزی ڕەنگڤەدانا سروشتێ مرۆڤییە.
بەڵغەم
بەڵغەم وەك زاراڤەکێ گشتی بۆ وەسفکرنا دەردانا سپی یان بێ ڕەنگ وەک چلك، لیك، خوهێ، یان ئاڤا زەلامی بکاردهات. هەروەسا بەڵغەمی پەیوەندی ب مێشکیڤە هەبوو، دبیت ب هوکارێ ڕەنگ و یەکگرتنا شانەیێن مێشکیڤە بیت. پەیوەندیا وەرزێ بەڵغەی زڤستانە ب هوکارێ تایبەتمەندیا سروشتێ سار و تەڕبوون.
بەرهەمئینانا شلەیان
دهاتە هزرکرن کو شلە ب ڕێکا هەرسکرنێ وەك بەرهەمێ دوماهیێ یێ هەرسکرنا جگەری دهێتە بەرهەم ئینان.
دەرئەمجام
هیوموڕالزم بیردۆزەکا پزیشکییا کەڤنە و بەحس ل ئەوێ دکەت کو تەندروستیا مرۆڤی ب هەڤسەنگیا چوار شلەیێن لەشی بڕێڤەدچیت: خوین، بەڵغەم، ئاڤکا زەراڤی یا زەر و ئاڤکا زەراڤی یا ڕەش. دهاتە زانینن نەهەڤسەنگی د ناڤبەرا ئەڤان شلەیاندا دبیتە هوکارێ نەخۆشیان.
نڤیسەر: هێما کامیران
بابەت: پزیشکی، مێژوو