خۆجهێن کوردستانیێن دێرین ل هزار سالیێن سێیێ و دووێ پ. ز.

کوردستان ژ کەڤندا و هەتا ل ناڤەندا سەدێ حەفتێ مش ./ سێزدێ ز. ب ناڤێ خۆیێ نهۆ دهاتە نیاسین . لێ ب هندەک ناڤێن دی ژی دهاتە نیاسین ، باشترە بێژین هەر پارچەیەکا کوردستانێ ب ناڤەکی دهاتە نیاسین ژلایێ گەل و نەتەوێن هەڤسویڤە ، یان ژلایێ دەولەتێن دەسەلاتدار ل سەر کوردستانێ و ژوان ناڤان ( کاردا ـ قاردا ـ کورادا ـ کوردایا ـ کاردۆخی ـ کورتۆخ ـ کوردۆخیا ـ کوردۆنینی ـ کۆکوردیایۆس ـ کوردیای ـ کاردۆ ـ قاردۆ …. 

کورد ژ مللەتێن کەڤنار و دێرینێن دەڤەرا رۆژهەلاتا ناڤینن و ئەڤ مللەتە پێگەهشت و تایبەتمەندیێن نەتەوی پێکئانین ل وەلاتێ خۆ درێکا کارتێکرنا وان دگەل ژینگەها وان یا خۆرستی . دیتن و بۆچوون و تیۆر ل سەر بنیاتێ کوردان گەلەکن ، هندەک ژوان شاش و دوور ژ زانستێنە ، لێ هندەکێن دی دڤەکۆلیناندا ل سەر بنیاتێ کوردان زانستینە . بۆ نموونە ( سعودی ) د پڕتووکا خۆ ( مروج الذهب ) دا ئانکو مێرگێن زێریدا بنیاتێ کوردان بۆ ئەجنان ڤەگەراندیە . دیسان بنیاتێ کوردان ب عەرەبانڤە گرێدایە، دیارکریە باپیرێ مەزنێ کوردان رەبیعە کورێ نزارێ کورێ مەعدی یان مظرێ کورێ نزاری کورێ مەعاذی یە . و ژ دیتن و بۆچوونێن دی ل سەر بنیاتێ کوردان ئەوە یا بنیاتێ کوردان ب پاشایێ زۆردار زەحاک ( ئەژدەهاک ) ڤە گرێ ددەت ، یێ دەردەک کەتیە ملێن وی ژ ئێشانێ تەنا نە دبوو ئەگەر هەر ملەکێ وی مەژیێ لاوەکی تێنەدابا و هۆسا ئەو لاو دبوونە قوربانی ، مینا ئەفسانێدا وەسا هاتی : گەلەک ژوان رەڤینە چیایان و بۆرینا دەمی ئەوێن رەڤین ژن ئینان و ل چیایی مانە و ل چیایان فێری ژیانا جۆتیاریێ و چاندنێ و پەروەردەکرنا تەرشی و کەوالی بوونە و بوونە باپیرێن کوردان . 

و ژدیتن و بۆچوونێن دی ل سەر بنیاتێ کوردان ، ئەوە یا بنیاتێ کوردان ب کاردۆخیانڤە گرێ ددەت ، ئەوێن دیرۆکنڤیسێ یۆنانی ( زەینەفۆن ) د پڕتووکا خۆ ( ئەناباسیس ) دا ئاماژێ پێ ددەت . 

و دیتن و بۆچوونەکا دی پتر نێزیکی راستیێیە ئەوە ( گۆتی ) دبنە بنیاتێ ئێکێ و یێ کەڤنار بۆ مللەتێ کورد ، گۆتی خۆجهێن ئێکێنە ل چیایێن زاگرۆس و ئەو خودانێن شارستانیەکا پێشکەفتینە هەکەر دگەل کۆمێن مرۆڤایەتیێن دێرین بەراورد بکەین ، پاشی ئەو ل کوردستانێ بەلاڤەبوون .

لێ دیرۆکنڤیسێ کورد ( محەمەد ئەمین زەکی ) دبێژیت : کوردستان وەلاتێ ئێکێ یێ مرۆڤایەتیا دووێیە و بنگەهێ بەلاڤبووبا مرۆڤانە بۆ هەموو جیهانێ پشتی تۆفانا نۆحی و دگەل ئەلندا دیرۆکی مللەتێن چیایێن زاگرۆس لێ ئاکنجیبوونە ( سۆباری ، لۆلۆیی ، گۆتی ، کاشی ، خۆری …) و لدووڤ تویژاندنێن دیرۆکی دیاربوویە کوردستان وەلاتێ ( سۆباری ـ لۆلۆیی ـ کاشی ـ خوری ـ میتانی ـ ئۆرارتی ـ میدی ـ کاردۆخی ) یانە . 

لەورا بنیاتێ کوردان بۆ ڤان مللەتان ئەوێن ل هزار سالیێن سێیێ و دووێ و ئێکێ پ.ز ل کوردستانێ خۆ جهبوونە ڤەدگەریت . 

ئێک / سۆباری 

سۆباری کەڤنترین خۆجهێن کوردستانێنە و ناڤێ وان ب رەنگێ ( سۆبار ـ سۆبیر ـ شوبیر ـ شۆبۆر…) هاتیە و گۆتینە وەلاتێ سۆباریان وەلاتێ سۆبارتۆ ب رامانا دەڤەرێن باکووریێن ژ دەرڤەی وەلاتی سۆمەر و ب رامانەکا بەرفرەهتردا هەموو دەڤەرێن کوردێن دێرین لێ ژیاین ژ سۆباری و گۆتی و لۆلۆیی و خۆری ب خۆڤە بگریت . دیسان ناڤێ سۆباریان بۆ جارا یەکێ ددەنگوباسێن دەسەلاتدارێ باژێرێ لکش ( ئەیاناتم ) هاتیە و دیسان ددەنگوباسێن ڤەکرنێن سەرجۆنێ ئەکەدیدا ژی . 

و ناڤێ سۆباریان د تێکستێن بزماریدا یێن پادشاهێن ئۆریێن سێیێ ( 2113 - 2006 پ.ز ) و پادشاهێن لارسا (2025 ـ 1763 پ.ز .) دووبارە بوویە و دیسان پاشایێ بابل حەمورابی ( 1792 ـ 1750 پ.ز. ) ئاماژەدایە وەلاتێ سۆبارتۆ ، ئەو ژی پشتی هەڤپەیمانیا پێکهاتی ژ عیلام و سۆبارتۆ و گۆتی ل سالا 1764 پ.ز . ) هەلوەشاندی .

ل داویا هزار سالیا سێیێ پ.ز ، ئاشۆری مشەختی باشوورێ وەلاتێ سۆبارتۆبوون و ب شارستانیا سۆباریان وەک زمان و ئایین و پەرستنا خوداوەندی کاریگەربوون و رێ و رەسمێن ئایینی و ناڤێن هندەک جهان ژوان وەرگرتن . د سەر وێ چەندێرا پەیوەندیێن سۆباریان دگەل ئاشۆریان نە د باشبوون ، دەمێ ئاشۆری ب هێزکەتین سۆباری ل دەڤەرێن دەشتێ دەرخستن و پالدانە چیایان و دەستێ خۆ دانا سەر زەڤی و ئەردێ وان و ل جهێن وان مان . لێ سۆباری ل هەمبەر گڤاشتنێن ئاشۆریان دەستڤالا نەمان ، ل دەمێن لاوازیا دەولەتا ئاشۆریان بۆ خۆ ب دەلیڤە ددیت هێرشا ببەنە سەر وان و ئاشۆریان ژی بەرسڤا هێرشان ب هەوێن لەشکەری دژی سۆباریان و وەلاتێ سۆبارتۆ ددان . هەژی گۆتنە ناڤێ سۆباریان ژ لایێ بابلیانڤە بوو هەڤواتا ناڤێ ئاشۆریان خۆ و وەلاتێ خۆ ژ ب کارئینانا ڤی ناڤی دووردکر ، ئەگەر کێم جاران نەبیت ب تایبەتی دهندەک تێکستاندا . ئانکو ناڤێ سۆبارتۆ دگۆتنە وێ دەڤەرا کۆلە و بەنی ژێ دئینان . 

دوو / لۆلۆیی 

لۆلۆیی ژ مللەتێن دێرینە ل هندور هزار سالیا سێیێ پ.ز ل کوردستانێ ژیاین و ناڤێ وان د تێکستێن بزماریدا ب رەنگێ ( لۆلۆیی ـ لۆلۆ ـ لۆلۆمی ـ لۆلۆبۆم ) هاتیە و نیشتمانێ دروستێ لۆلۆییان دەڤەرا شارەزۆر بوو ، پاشی بەلاڤبوونە باشوور و دەستێ خۆ دانا سەر دەڤەرێن دەوربەرێن رووبارێ سیروان و پەسارێن چیایێن زاگرۆس ژ لایێ رۆژئاڤاڤە . 

ل هندور هزار سالیا سێیێ پ.ز لۆلۆییان ل ( دەڤەرا سلێمانیا نهۆ ) شاهنشینەک ب ناڤێ شاهنشینا خەمازی دامەزراند . 

هەر وەک نامەیەکا بزماری ئاماژەدایە هەبوونا پەیوەندیێن دبلۆماسی دناڤبەرا هەردوو شاهنشینێن خەمازی و ئیبلا دا ( نزیکی باژێرێ حەلەبا نهۆ ) ژ پێخەمەت راوەستیان دژی گەفێن دەرڤە .

ب درێژیا قوناغێن دیرۆکی لۆلۆیی توشی هێرش و هەوێن لەشکەریێن پاشایێن دەولەتا ئەکەدی و پاشایێن ئۆر یا سێیێ و پاشایێن ئاشۆریان بوونە . پاشایێ ئەکەدی نەرامسین ( 2291 ـ 2255 پ.ز.) هێرش برە سەر دەڤەرا شارەزۆر و ژبۆ بیرهاتنا سەرکەتنا خۆ هەلاویستۆکەک ل گەلیێ چیایەکی نێزیکی قەرەداغ ب ناڤێ هەلاویستۆکا ( دەربەندی گاور ) ب جهـ هێلا . 

ژلایەکێ دیڤە پاشایێ لۆلۆیی ( ئەنۆبانینی ) پەیکەرەک ل سەرپێل زەهاب ( رۆژهەلاتی کوردستان ) دانا بۆ بیرهاتنا سەرکەتنێن خۆ ل سەر ئەکەدیان . سەرەرای دوژمناتیا دناڤبەرا لۆلۆیی و ئەکەدیاندا ، دیسان لۆلۆیی ب ئۆل و رەوشەنبیری و زمانێ ئەکەدی کاریگەر بوون .

لۆلۆیی توشی هێرشێن نفشێ ئۆرێن سێیێ بوون ئارمانج ژێ تالانکرنا کەرستە و سامانێ تەرش و کەوالێ دەڤەرێن لۆلۆییان بوو . 

دیسان توشی هێرشێن پاشایێن ئاشۆریان بوون ئەوێن سەرۆکاتیا گەلەک هەوێن لەشکەری کرین بەرەڤ دەڤەرێن لۆلۆییان ژ پێخەمەت داگیرکرنێ .

لۆلۆییان پشکداری د ئاڤاکرنا شارستانیێدا کریە و د هونەر و پیشەسازیێدا رۆلێ وان باش دیار بوو ، لەورا پاشایێن ئاشۆریان گەلەک ژوان ڤەگوهاستینە وەلاتێ ئاشۆر و ل وێرێ وەک هۆستا ( نژیار ) و پەیکەرتراش هاتنە نیاسین گەلەک ئاڤاهی و پەیکەر لێ ئاڤاکرن.

مە گەلەک مللەت هەبۆینە لێ تنێ داکو گوتار زێدە درێژ نەبیت مە ب کورتی باس ل دوو مللەتان کرینە دیسان بو زانیاری و دیتنا مللەتێن دی ب زڤرە پەرتوکا ( دیرۆکا کوردستانێ ) هاتیە بەرهەڤکرن ژلایێ : هشیار رێکانی و ئەنوەر تۆڤی 

نڤێسین : هێلان سفر