گەلەک جارا دێ بینین دەمێ بەحسێ وەلاتەکی دهێتە کرن، دێ پێ هێتە گوتن کو وەلاتەکێ دیمۆکراسییە، ئەڤە ژیك وەك ئاماژەیەکا ئەرێنییە بۆ وی وەلاتی. لێ کێم کەس هەنە بەحسێ وێ چەندێ بکەن کو دیمۆکراسییەتێ وەکی هەر سیستەمەکێ دی یێ بڕێڤەبرنا وەلاتی کێموکاسی هەنە، و خاڵێن خۆ یێن نەرێنی ژی هەنە. دێ د ڤێ گۆتارێ دا دێ بەحسێ وان خاڵێن نەرێنی یێن سیستەمێ دیمۆکراسی ب تێروتەسەلی کەین.
ئەرێ ڕاستە کو سیستەمێ دیمۆکراسیێ باشی و لایەنێن بهێزێن خۆ هەنە؟
سیستەمێ دیمۆکراسی دەستهەڵاتەکێ چێدکەت کو دەربڕینێ ژ هزروبیرێن وەلاتییان دکەت، و ئەوان دەستکەفت و سامان و مولک و تشتێن خەلکی دپارێزیت. یەکسانیێ دناڤبەرا وەلاتییان دا جێگیر دکەت و دبیتە ئەگەر سەقامگیری ل وەلاتی هەبیت. د هەمان دەم دا پشکدارییا وەلاتییان د هەلبژارتنێن دەسهەڵاتا خۆ دا زێدە دکەت و ئاشتیێ دپارێزیت. لێ ڕامان ئەو نینە کو سیستەمێ دیمۆکراسی چ کێماسی یان خاڵێن لاواز نینن، بەروڤاژی، وەک هەر سیستەمەکێ دی کێماسیێن خۆ یێن هەین.
هندەک ژ کێماسیێن سیستەمێ دیمۆکراسی:
1. گرنگیدان ب چەندایەتیێ و ژمارەیا دەنگدەران:
د سیستەمێ دیموکراسی دا چەندایەتییا دەنگدەران گەلەک گرنگترە ژ کواڵیتییا ئەوان دەنگان. ئانکو ئەو پارتا سیاسییا زۆڕینەیا دەنگان ب دەستخۆڤە بئینیت دێ حکومەتێ پێکئینیت. د ئەڤان دەنگان ژی دا، گەلەک یێن هەین (کو بەهرا پترن) گرنگیێ ب وێ چەندێ نادەن و نزانن چاوا ب دڕوستی بڕیارێ بدەن. ژبەر هندێ ژی هندەک جاران هندەک کەس دهێنە هەلبژارتن کو بێ پلان و دیتنن بۆ پاشەڕۆژێ، و گەندەلن و نزانن وەلاتی بڕێڤەببەن.
2. پشتبەستن ب یەکسانییا نەدڕوست دکەت:
سیستەمێ دیمۆکراسی پشتبەستنێ ب یەکسانییا تەمام دناڤبەرا وەلاتییان د دەنگدانێ دا دکەت. لێ ئەڤ چەندە سروشتێ هەر وەلاتەکێ بن پێ دکەت. چونکی هەمی کەس دناڤ وەلاتی دا ب هەمان زانین و شیان نینن، شیانێن وەلاتییان وەک ئێک نینن، هندەک گەلەك باش د یاسایا و هەلبژاتنان دگەهن، لێ هندەک ئەڤان تشتان ب ئێک جاری تێناگەهن. دهێتە گوتن کو دانا یەکسانییا ب هەمی د دەنگدانێ دا ل دژی یاسایا سروشتی یە.
3. کارتێکرنا دەولەمەندا و میدیایا کونترۆل کری ل سەر بڕیارا وەلاتییان:
پارە دهێتە بکارئینان دناڤ بانگەشەیا هەلبژارتنان دا، و گەلەک جارا کەسانێن زەنگین و دەولەمەند کارتێکرنێ ل بڕیارا دەنگدانێ دکەن ب رێکا بانگەشەیا هەلبژاتنان. د هەمان دەم دا کومپانیێن مەزن یێت وەلاتی و کەسێن کونترۆلا میدیایێ دکەن تشتێن دهێنە پێشاندان بۆ خەلکی ل سەر میدیایێ هەر وەك دلێ ئەوان دخۆازیت پارڤە دکەن و دگهۆڕن دا کو کارتێکرنێ ل بۆچوونا خەلکی بکەن.
4. مەزاختنێن مەزن لێ دچن:
ب هەبوونا دیمۆکراسییەتێ، پارەکێ گەلەک مەزن دهێتە مەزاختن بۆ پاراستنا هەرەمێ دەستهەڵاتی یێ حکومی و دانانا ئەڤان هەمی کەسانێن بەرپرس ئێک ل سەر یێ دی. د هەمان دەم دا، گەلەک پارەکێ مەزن ل سەر دەنگدانێ و بانگەشەیێن هەلبژاتنان ژیك دهێنە مەزاختن.
5. پرۆسەیا بڕیاردانێ گەلەک یا درێژە:
لەزاتی د سیستەمێ دیمۆکراسیێ دا ل دەمێ دانا بڕیاران دا نینە، هەر بڕیارەك پێدڤییە بهێتە گەنگەشەکرن دناڤبەرا هەمی لایەنان و حکۆمەتێ دا، هندەك ژ ئەوان بڕیاران پێدڤییە بگونجن دگەل ئارمانج و حەزێن وان دا بگەهنە دوماهیك بڕیار، هەر ژبەر ڤێ چەندێ گەلەك دەم پێڤە دبوریت و پرۆسەیا بڕیاردانێ دهێتە گیروکرن.
ل دوماهیکێ، ئەڤە بتنێ هندەک ژ ئەوان لایەنێن نەرێنی و نەباشن کو ل سەر دیمۆکراسییەتێ دهێنە نڤیسان، و گەلەکێن دی تر هەنە. ژبەر ڤێ چەندێ ژی بو مە دیار دبیت کو خۆ تشتەك یێ بێ کێموکاسی نینە، و هەر تشتەکی لایەنێن خۆ یێن نەرێنی هەنە. دگەل ئەوان هەمی لایەنێن هێزێ یێن کو سیستەمێ دیمۆکراسی ب خۆڤە دگریت، یا دویر نینە ڕۆژەک ژ ڕۆژا سیستەمەکێ دی ب ناڤەکێ دی بهێتە دامەزراندن، کو ئەڤان کێماسیێن مە گوتین ژی کێم بکەت یان ژی ب ئێک جاری نەهێلیت. ئەڤە ژی ب ڕێکا زانینا ئەڤان کێماسییان دەستپێدکەت، پاش ب هزرکرن ب ڕێکەکا دی کو ڤان کێماسییان بەرچاڤ وەردگریت.
لێ د نوکە دا، هەرچاوا بیت، دیمۆکراسییەت ئەگەر ب دڕوستی بهێتە بجهئینان، ئەوە تاکە چارەسەری بۆ کێشەیێن هەر وەلاتەکی.
نڤیسەر: احمد مصطفى
پێداچوونا زمانی: هەرژین محمد