و هوسا تێگەها هێزا راکێشانێ یا عەردی هاتییە ناڤ وجودێ.
ئەڤ چیروکا کەفتنا سێڤێ ئێکە ژ جوان ترین چیروکێن چرکەساتێن داهێنانێ ژلایێ خەلکی ڤە دهێتە دانان. بەلێ پا تشتێ خەلک ژبیر دکەت و نزانیت، ئەڤەیە کو نیوتن ل سەر هزرێت خو ل سەر هێزا راکێشانێ بو نیزیکی 20 سالان کار کرییە حەتا سالا 1687 ل دەمێ پەرتووکەک ل سەر بەلاڤ کری. ژبەر هندێ ژی کەفتنا سێڤێ تنێ دەسپێک بوو بو شەمەندەفرەکا هزرا یا بەردەوام بو دەهان سالا.
نیوتن ب تنێ نینە کو هوسا کار ل سەر هزرەکا داهێنانی کرییە بو گەلەل سالا. هزرا داهێنانێ پروسێسەکە بو مە هەمییا، و چ جارا هوسا ساناهی روینادەت وەک هەمی هزر ژێ دکەن. ل ڤێ گوتارێ، دێ ڤەحسی زانستێ هزرا داهێنەر کەم، هندەک ئەگەرا بو داهێنانێ و هندەک تشتێن کو دبنە رێگر ژی روون کەم، دگەل دانا خالێت کرداری بو هندێ تاکە کەس مروڤەکێ پتر داهێنەر بیت.
هزرا داهێنەر: چارەنڤیسە یان ژی پێشڤەچوونە؟
هزرا داهێنەر پێتڤی مە دکەت کو ئەم هزرێن جیاواز ناڤ مەژیێ خو دا یێت کو چ پەیوەندی ب ئێک ڤە نینە پێکڤە گرێدەین. ئەرێ ئەڤ شیانا تاکە کەس دگەل ژدایک دبیت یان ژی شیانەکا مروڤ دشێت تێدا خو پێشبێخیت و بهێز تر لێ بکەت دگەل وەختی؟ دا بەرێ خو بدەینە هندەک ڤەکولینا دا کو بەرسڤا ڤێ پسیارێ بدەین.ل سالێت 1960 ـا، ڤەکولەرەکێ خاندنەک ل سەر 1600 بچیکێن 5 سالی کر، و ل وی دەمی 98% ژ وان زاروکا شیان پلا داهێنانێ یان بلند بینن. پاشی ڤەکولەر جارەکا دی خاندنا خو ل سەر هەمان وان کەسا کر پشتی بورینا 5 سالێت دی، ل دەمێ ئەو زاروکا 10 سالی بوون. ل ڤێ جارێ تنێ 30% ژ وانا ب پلەیا داهێنانێ یا بلند دەرچوون. ئەڤ ژمارە کێمتر لێ هات و بوو 12% ل ژیێ 15 سالیێ و هێشتا بوو 2% ل ژیێ 25 سالیێ. دگەل بورینا دەمی و ب مەزن بوونا ڤان زاروکا هزرکرنا داهێنەر ژ وان دهاتە ستاندن و کێم تر لێ دهات. ژبەر هندێ ژی ڤەکولەر گەهشتە وێ ئەنجامێ کو هزرا نەداهێنەر تشتەکە تاکە کەس فێر دبیتێ.
ڤەکولینەکا دی هەمان دەرئەنجام دەرێخستییە، کو دیار کرییە دگەل بلند بوونا نمرەتا ژیریێ یا IQ پشتی سالا 1990، لێ نمرەیێن هزرا داهێنەر کێم بوویە.
د شیان دا نینە بێژن کو داهێنان تشتەکە 100 ژ فێربوونێ چێدبیت. چنکی بوماوەیا تاکەکەسی ژی کاریگەری هەیە. و ل دیف پروفیسورەکێ دەروونناسیێ، 22% ژ جیاوازیێ ل ناڤ هزرا داهێنەر دا ژ کاریگەرییا جینا رویددەن. ئەڤ تشتە هاتە گوتن پشتی خاندنا جیاوازیا هزرا داهێنەر ناڤبەرا جیمکان دا.
دبیت هندەک یێت کێم ب هزرەکا هێز تر یا داهێنانێ بهێنە سەر ڤێ دونیایێ، لێ ب گشتی هەمی کەس ب هەمان شیان ژ دایک دبن و بەهرا پتریا شیانێت مە یێت داهێنانێ ژ فێربوونێ چێدبن.
ژیری و هزرا داهێنەر
ئەگەر تو ژ 1% یێت کو ژیر ترین کەس دهێنە دانان، ئەڤی تشتی چ پەیوەندی ب هندێ ڤە نینە کو تو د هەمان دەم دا یێ داهێنەر بی. ل شینا هندێ، ب کورتی پێتڤییە تو یێ زیرەک بی (نەکو عەبقەری بی) و ب کارکرنەکا مەزن ل سەر خو، دگەل راهێنانێ و پێنگاڤ پێنگاڤ دێ بییە کەسەکێ داهێنەر.هزروبیرێن پێشڤەچوونێ و گەشەکرنێ
هندەک فاکتەرێن کەسایەتییا تە ژی کاریگەری ل سەر ب دەستڤەئینانا هزرا داهێنەر هەیە. ئێک ژ گرنگ ترین خالێن کەسایەتیێ بو هندێ ئەوە کا تو چاوا شێانێت خو دناڤ ناخێ خا دا دبینی. ئانکو شیانێت تە یێت داهێنانێ دشێن باشتر یان کێمتر لێ بهێن ب رێکا تو بەری خو دەیە شیانێت خو، ئەرێ ب هزرەکا گەشەکرنێ و پێشڤەچوونێ، یان ژی ب هزرەکا چەسپکری و نەلڤوک؟هزرا سەرەکی ئەوە کو دگەل هزرەکا نەلڤوک ئەم هوسا بەری خو ددەینە هەر کارەکێ کو ئەم یێ دکەین و شێانێت مە وەک خونە، و زێدەتر لێ ناهێن. بەلێ پا ل هزرا گەشەکرنێ مە باوەری ب هندێ هەیە کو شیانێت مە دێ پیشڤەچن و گەشەکەن و باشتر لێ هێن دگەل دەمی. ئەڤە ژی گرێدای ب هندێ یە کو ئەم چاوا بەحسی خو دکەین دناڤ خو دا و بەحسی کار وشیانێت خو دکەین.
دێ چاوا پتر داهێنەر بم د هزرا خو دا؟
ئەگەر تە دڤێت تو ب هەمێ شیانێت خو ڤە ل سەر خو کار بکەی و ل سەر ترسێت خو یێت ناڤخویی زال بی و ژ هەر نەسەکەفتنەکێ د ژیانا خو دا فێر بی، ئەڤە گرنگ ترین خال بو تە دا کو هزرا داهێنەر ل نک خو زێدە بکەی:- پتر بنڤیسە: هندی پتر گوتارا، پەرتووکا و پارچە نڤیسینان بنڤیسی، دێ پتر زانی کو تو ب رێکا نڤیسینا گەلەل هزرێن ناڤەنجی دوماهیکێ دگەهیە هندەک هزرێن داهێنەر و بهێز. ب رێکا نڤیسینا گەلەک هزرا، دێ شیێ هندەک هزرێن کەمینە پەیدا کەی یێت پڕ داهێنان و جوان. خو ئەگەر تە حەز ل سەر بەلاڤ کرنا نڤیسینێت خو نینە، تو بو خو ب تنێ بنڤیسی دێ هەر شیانێت تە باشتر لێ کەت. لێ ئەگەر تە حەز ل سەر بەلاڤ کرنا نڤیسینێت خو هەبیت، ئەم ل مالپەرێ کورداخ حەسدکەین نڤیسینێت جوان ب زمانێ کوردی بەلاڤ کەین ژبەر هندێ ژی تو دشیێ پەیوەندیێ ب مە بکەی.
- زانینا خو بەرفرەهـ کە: ب بەرفرەهـ کرنا پێزانینا و زانستێ ل نک خو دێ باشتر بی د ژیانا خو دا ب گشتی و ب تایبەت د هزرا داهێنانێ دا.
- پتر بنڤە: نڤستنێ کارگەریەکا مەزن ل سەر شێانێت مەژیێ تە هەیە. شیانێت تە یێت فیزیکی و هزری و مەژیێ کێمتر لێ دهێن ب بوورینا روژا ل وان روژێن تو کێم دنڤی، و هزرا داهێنەر ژی ئێکە ژ شیانێت مەژیێ کو هەر ب کێم نڤستنێ کێمتر لێ دهێت.
- کەیفێ ژ سروشتی و حەتاڤا روژێ ببە: د خاندنەکێ دا پسیارێن داهێنانێ ژ هندەک کەسا هاتە کرن بەری و پشتی کو ئەو کەس ب گەشتەکێ سەرەدانا سروشتی کرین، هوسا دەرئەنجام هەبوون کو پشتی گەشتا سروشتی شیانێت داهێنانێ ب 50% زێدە تر لێ هات. ل دەمێ پتر دەمی ل ناڤ سروشتی دمینی و پتر لەشێ خو دەیە بەر حەتاڤێ شیانێت تە یێت هزرکرنا داهێنەر باشتر لێ دهێن.
- هەمبێزا هزرەکا ئەرێنی بکە: هزرا ئەرێنی دشێت شیانێت تە باشتر لێ بکەت ل هەمی بوارا، ب تایبەت ژی هزرا داهێنەر. بوچی؟ چنکی دەروونناسی دبێژیت کو ئەم پتر بەرفرەهـ تر هزرێت خو دکەین دەمێ ئەم یێ کەیف خوش بین. بەلێ پا د هەمان دەم دا دەمێ ئەم یێ خەمگین و خەمووک بین هزرێن مە کێمتر لێ دهێن و بێ داهێنان دبن.
ل دوماهیکێ، ئەم دشێن بێژین کو هزرا داهێنەر پروسێسەکە، نەکو تشتەکە هەما ژ نشکەکێڤە رویددەت. پێتڤییە تاکە کەس ل سەر خو و شێانێت خو روژانە کار بکەت، و بەرهەمەکێ مەزن چێکەت. بەشەکێ کێم ژ ڤان بەرهەما دێ هندەک هزرێن داهێنانێ تێدا هەبن. ئەڤ تشتە سروشتی یە و هەمی د ڤان تشتا دا دبورن. پێتڤییە هەمی گاڤا راهێنانێ ل سەر هندێ بکەی، و ب راهێنانێ نەبیت چ رێکێت دی بو هزرا داهینەر نابن. بەردەوام بە، بەرهەمەکێ نوی هەر روژ چێکە، و بێ هیڤی نەبە. ئەڤەنە کلیلێت هزرا داهێنەر و دێ هەر ئەڤە بن.
نڤیسەر: احمد مصطفى
ژێدەر: (1)