دیموکراسیەت
تێگەهێ دیموکراسیەت ژ دوو پەیڤێن یونانی پێکدهێت (دیموس)برامانا (گەل) و (کراتوس) ب رامانا (دەستهەلات) ئانكو (دەستهەلاتاگەلی) دیموکراسیەت ئێکە ژ شێوازێن دەستهەلاتاسیاسی و یاپێگهاتیە ژ گەهشتن ب دەستهەلاتێ برێکێن ئاشتیانە و هەروەسا دەستهەلاتا زورینە و گرنگی دان ب پاراستنا مافێن کەمینان و تاکەکەسان ،هەروەسا لدویڤ پێناسەیا سەردەمیانە بو دیموکراسیەتێ کو دیموکراسیەت سیستەمەکێ جڤاکی یە ب رامانا هندێ کو گەل ژێدەرێ سەروەری و دەستهەلاتێ یە و گەل رادبیت برێفەبرنا خو برێکا نوینەرێن خو ئەڤەیە رامانا دروست یا(دیموکراسیەتێ )
پەیوەندی دناڤبەرا دیموکراسیەت و پارتێن سیاسی دا
ئەگەر بەحس ل پەیوەندیا دناڤبەرا دیموکراسیەت و پارتێن سیاسی دا بهێتە کرن دشیان دا نینە ئەم هزر دهەبونا دیموکراسیەتێ دا بکەین بێ هەبونا پارتێن سیاسی و هەروەك ژپێناسەیا دیموکراسیەتێ بومە دیاربوو دیموکراسیەت نە ئارمانجە بەلکو رێکەکە بو گەهشتن ب هندێ دەستهەلات بدلێ هاولاتیان بیت و پێکڤەژیانا ئاشتیانە وپاراستن لسەر کەرامەت و دانا ئازادیا کومەلی وتاکەکەسی و هەروەسا ئازادیا دەربرینێ وهەلبژارتنا سەرکردەی دروست ژبو گەهشتن ب ڤێ دیموکراسیەتێ پێدڤی ب هەبونا پارتێن سیاسی یاهەی،پارتێن سیاسی رولەکێ مەزن و گرنگ هەیە ژبو بەرپاکرنا دیموکراسیەتێ وپاراستن و پشتەڤانیکرنا وێ ,پارتێن سیاسی رولەکێ محوەری یێ هەی د پروسیسا سیاسی یا دیموکراسی دا ،هەروەسا رولەکێ گەلەك مەزن یێ هەی بو بەرپاکرنا دیموکراسیەتێ ،پارتێن سیاسی گەلەك باشی یێن هەین وەدکەت پارتێن سیاسی پێدڤیەکا گرنگ بیت بو هەر سیستەمەکێ دیموکراسی و دشیان دا بیت سەربکەڤیت ژئالیێ پراکتیکی ڤە ئەڤ باشیێت پارتێن سیاسی دڤان چەند خالەکان دا دیاردبیت:
- پارتێن سیاسی رادبن ب دەربرینکرن ژ هەمی هزر و پرنسیپێن جڤاکی وسیاسی یێن جودا جودا
- کارەکێ دی یێ پارتێن سیاسی پێ رادبن هاریکاریا پەیداکرنا دیموکراسیەتێ دکەت برێکا لێکگوهورینا دەستهەلاتێ ب رێکا ئاشتیانە نە برێکا هێزێ و توندیێ
- کارێ دی یێن پارتێن سیاسی دروستکرنا ئوپوزسیونا ئاڤاکەر یا رێکخستی یە بو هندێ دا پارتا دەستهەلاتدار نەشێت یا دکتاتور بیت ژبەرکو بەردەوام دێ پارتا ئوپوزسیون هەبیت بو چاڤدێریکرنا بەردەوام لسەر دەستهەلاتێ و کارێ پارتا دەستهەلاتدار
- هەروەسا پارتێن سیاسی رادبن ب دەربرینا پرنسیپێن دیموکراسیەتێ برێکا پراکتیکی کو دیموکراسیەت دشیان دا نینە کاربکەت بێ وێ ئەوژی برێکا ئەگەر هات و پارت سەرکەڤت دهەلبژارتنان دا و زورینە بدەستڤە ئینا ئەو دێ رابیت ب رێڤەبرنا دەستهەلاتا جێبەجێکار دهەمان دەم دا ئەنجومەنێ وەزیران و سەروکێ وێ دێ ژ سەرکردێن پارتا زورینە بن ئەڤەژی رامانا هندێ ددەت ئەو هەلبژارتنا نوینەرێن دناڤا پەرلەمانی دا ژلایێ گەلی ڤەیە ئەڤەژی بنیاتێ دیموکراسیەتێ یە ئەڤە رامانا هندێ ددەت کو پئێکئینانا حکومەتێ ژلایێ گەلی ڤە هاتیە کرن .
- ژڤان کاران بو مە دیار دبیت کو پارتێن سیاسی رولەکێ مەزن دگێریت برێکا ڤان کاران ژبەر هندێ دیموکراسیەت دشیان دا نینە کاربکەت بێ پارت ئانکو دیموکراسیەت یا موستەحیلە بێ پارتێن سیاسی
عيراق پشتی 2003
4/9/2003 مێژویەکا گرنگە بۆ عیراقێ ژبەرکو عیراق هاتە ڤەگوهاستن ژ عیراقەکا سیستەمێ دکتاتوری و ئێك پارتایەتی بو عیراقەکا دیموکراسی یا کو هاتیە ئاڤاکرن لسەر هەبونا ئالیەتێن دیموکراسیەتێ دپروسیسا سیاسی دا ،هەروەسا رێك دان ب هەبونا فرەپارتەیەتیێ و بەشداریا وان دپروسیاسا سیاسی دا كو ئەڤە وەك خالەکا گرنگ دهێتە دانان بو هەبونا دیموکراسیەتێ .
رولێ پارتێن سیاسی ل عیراقێ پشتی 2003
ل عیراقێ پشتی 2003کومەلەکا پارتان دەرکەتن نوینەرایەتیا پێکهاتێن جوراوجور یێن جڤاکی دکرن ئێدی بەشداری د حکومەت و پەرلەمانی دا کرن و بەشداری ددروستکرنا سیاسەتان دا کرن لسەر ئاستێن جیاواز ،دکەل هندێ کەڤتنە بەر ئاستەنکێن جیاواز ل عیراقێ یێن نافخوی و دەرەکی بەلێ سەرەرای هندێ بەردەوام بوون دکرنا ئەرکێ خو وەك پارتێن سیاسی ژوان کارێن کو پارتێن سیاسی پێ رابوین بو خزمەتکرنا دیموکراسیەتێ ل عیراقێ پشتی 2003
- بەشداری کرن دپروسیسا سیاسی دا :پارتێن سیاسی بەشداری کر ددروستکرنا حکومەتان و پەرلەمانێ عیراقێ ئەڤەژی بو ئەگەرێ پەیداکرنا سەقامگیریا سیاسی پشتی چەندین چەرخێن کو عیراق توشی نەخوشیان و شەران بوی
- چاکسازیێن سیاسی :پارتێن سیاسی بەشداری کر ددروستکرنا دەستورێ 2005 وهندەك یاسایێن دی یێن کرێدای ب مافان و ئازادیان
- نوینەراتیا ئەثنی و نەتەوەی :پارتێن سیاسی نوینەراتیا هەمی پێکهاتان و کومەلان کر ئەڤە ژی بو ئەگەرێ دەلیڤێن یەکسان بەرامبەر هەمی پێکهاتان و کومەلان
- بەرهنگاریا تیرورێ :پارتێن سیاسی بەشداری کر بو بەرهنگاریا تیرورێ و توندرەویێ و پشتەڤانی بو زفراندنا ئاسایش و سەقامگیریێ بو وەلاتی .
دگەل ڤان پارتێن سیاسی یا کو گرنگ بەحس ل رولێ pdkوەك پارتەکا کوردی بهێتە کرن ل عیراقێ پشتی 2003 ژبو گەشەسەندنا دیموکراسیەتێ ژ وان ژی:
- بەشداریا سیاسی :pdkبەشداری کر ل پروسیسا سیاسی ل عیراقێ و دوبارە برێڤەبرنا دەولەتێ رابوو ب هەولدان بەرەف جێبەجکرنا پرنسیپێن دیموکراسیەتێ برێکا بەشداری ل دروستکرنا دەستوری دا نمونە ژی دەستورێ عیراقێ یێ 2005 pdk بەشداری تێدا کر و داخازا جێبەجێکرنا پرنسیپێن دیموکراسیەتێ ودروستکرنا یاسایان تێدا کر .
- پشتەڤانیا مافێن مروفی :pdk کارکر ب بەردەوامی لسەر پشتەڤانیا مافێن مروڤی و بەرپاکرنا پرنسیپێن یەکسانیێ و دادپەروەریا جڤاکی یا کو وەدکەت جڤاکەکێ پتر دیموکراسی و پتر پێشکەڤتی پەیدا ببیت چ برێکا بەرهنگاریا تیرورێ بیت یان برێکا داخازکرنا مافێن مروفی لسەر ئاستێ هەرێمی و ئێکەتیا عیراقێ
- دانوستاندن و پێکهاتن :pdk رابو ب کارکرن ژبۆ بەرپاکرنا پێکهاتنێ دناڤبەرا هێزێن سیاسی یێن جیاواز ل عیراقێ بڤێ رێکێ بۆ ئەگەرێ پەیداکرنا دیموکراسیەتێ و سەقامگیریا سیاسی ل عیراقێ و پتر پێکهاتن دناڤبەرا هەمی لایەنان
- هەروەسا بەرقەرارکرنا دەستهەلاتا هەرێمێ :pdk رابوو ب پێشێخستنا هەیکەلێن دەستهەلاتا هەرێمی ل هەرێمێ و پششتبەستن لسەر خو دبرێڤەبرنێ دا و ئەڤە ژی دیسان دبیتە ئەگەرێ بەشداریا هاولاتیان ددانا بریارێ دا ، دبیتە ئەگەرێ بەرپاکرنا دیموکراسیەتێ لسەر ئاستێ هەرێمی ل عیراقێ
- بەشداریا هاولاتیان :pdk پالدانا هاولاتیان ژبو بەشداریێ ل پروسیسا سیاسی دا چ برێکا هەلبژارتنان بیت یان برێکا پەیداکرنا رەوشەنبیریا سیاسی لدەڤ هاولاتیان ،کورد شیان پشتی 1991بەشداریا پراکتکی و هەروەسا دەربرینا ئاشکەرا و کارتێکرن ددانا بریاران دا هەبیت
رولێ pdk دگرنتیکرنا ماف و بەشداریا کەمینان دپروسیسا سیاسی دا :
- رولێ pdk دبەرپاکرنا ئازادیا ئایینی :ژبو بەرپاکرنا ئازادیا ئایینی و ئازادیا پراکتیزەکرنا پیروزیێن ئایینی یێن کەمینان pdk لسەر ئاستێ ئێکەتیا عیراقێ و هەرێمێ داخازا ئازادیا ئایینی یا کەمینان کر ل رەشنڤیسێ دەستورێ 2005 یێ عیراقێ د ماددەیا (2 (دا و لسەر ئاستێ هەرێمێ ژی د ماددەیا (5) و(6) پروژە دەستورێ هەرێما کوردستانێ داخازا مافێن ئازادیا ئایینی یا کەمینان کریە و هەروەسا رێک ل هەرێمێ هاتیە دان ب ئاڤاکرنا پەرستگەهێن ئایینی یێت تایبەت ب ئایینێ کەمینان .
- رولێ pdk دبەرقەرارکرنا بەشداریا کەمینان دپروسیسا سیاسی دا :ل عیراقێ کەمینە بەری 2003 هاتبونە ژبیرکرن بەلێ pdk باوەری ب هندێ هەبوو کو پێدڤیە کەمینە ژی بەشداریێ دپروسیسا سیاسی دا بکەن ل عیراقێ ژبو بەرپاکرنا سەقامگیریا سیاسی وئابوری و ئاسایشی لەورا pdk داخازا سیستەمێ کوتا کر ب سەروکاتیا رێزدار(سەروک مەسعود بارزانی) شیا مافێ وان کەمینان دکوتا دا دەستەبەرکەتن کو نوینەرێن وان بچنە پەرلەمانی و رابن ب بەرگیریکرن ژ مافێن خو دپەرلەمانی دا .
رولێ pdk دگرنتیا ماف و بەشداریا ئافرەتان دپروسیسا سیاسی دا :
- پشتی 2003 ل عیراقێ ئافرەتێ مافێت خو بدەستفەئینان سەرەرای وان هەمی کەودانێت سەخت کەفتینە بەرامبەر ئافرەتان ،pdk رابو ب دەرکرنا یاسایان و سیاسەتان ژبو بەرقەرارکرنا مافێن ئافرەتێ و گرنتیا بەشداریا ئافرەتێ دپروسیسا سیاسی دا وەك مافێ بەربژێرکرنێ و دەنگدانێ و بەشداریا ئافرەتێ ددەزگەهێن میری دا رابوو ب پشتەفانیکرنا بەشداریا ئافرەتێ ل پەرلەمانێ عیراقێ دا کو (کوتا) بو ئافرەتێ هەبیت .
دەرئەنجام
ئانگو پارتێن سیاسی بنیاتێ هەبونا دیموکراسیەتێ نە و دیموکراسیەت بێ هەبونا پارتێن سیاسی دشیان دا نینە پارتێن سیاسی رولەکێ گەلەگ گرنگ یێ هەی ژبو بەرپاکرنا دیموکراسیەتێ لەورا ژی دیموکراسیەت ل عیراقێ یا موستەحیل بو بێ هەبونا پارتێن سیاسی بەلێ پشتی 2003 و رێک دان ب هەبونا پارتێن سیاسی هەولدانێن مەزن هاتنە کرن ژبو بەرپاکرنا دیموکراسیەتێ و بێ کومان پارتێن کوردی ژی رول دڤێ چەندێ دا هەبوو ژ وان ژی Pdk رولەکێ مەزن هەبو لسەر هەردوو ئاستان .
پەیڤێن بکارهاتی دەربرینێ ژ ڤان دەستەواژەیان دکەن :
- Pdk = پارتی دیموکراتی کوردستان
- هەرێم = هەرێما کوردستانێ
- پشتی 2003 = عێراقا پشتی سالا 2003ێ
تێبینی:
- تەکەز یا هاتیە کرن لسەر رولێ Pdk وەك نمونەك ژ رولێ پارتێن کوردی د پروسیسا بەرپاکرنا دیموکراسیەتێ ل عیراقێ پشتی 2003
- ل کەلەك جهان دەستەواژەیا تائیفە هاتیە بکارئینان ئەڤە ژی بتنێ ژبۆی پتر رونکرنێ ییە.
نڤیسین: نور جندی صادق
ژێدەر :
- بو مێژوو :مەسعود بارزانی
- بارزانی و بزاڤا ئازادیخوازیا کوردی شورەشا بارزان :مسعود بارزانی
- الاحزاب السیاسیە :جمال جاسم المحمودی