فەلسەفا مێژوویێ ل نک ئارنۆلد تۆینبی

ئارنۆلد تۆینبی مێژووناسەکێ بریتانی یە، هەروەسا گەلەک شارەزایی د بوارێ پەیوەندیێن نێڤدەولەتی دا هەبوویە و گەلەک ل سەر فەلسەفا مێژوویێ نڤیسییە. د ژیانا خۆ دا، 26 شارستانیەتێن جیهانی خواندن و بەراورد کرن، و گەلەک ب هویری د پەرتووکێن خۆ دا بەحسێ سەرهلدان، پێشڤەچوون و ژناڤچوونا ڤان شارستانیەتا کر. ل ڤێ گوتارێ، سێ ژ هزرێن سەرەکی و یاسایێن مێژوویی یێن کو تۆینبی داهێناینە دێ هێنە بەحس کرن. 

ئێک: یاسایا چالێنج و بەرسڤدانا چالێنجێ 

تۆینبی دبینیت کو شارستانیەت ل وی دەمی دەسپێدکەت و سەرهەلددەت دەمێ هندەک ژ چالێنجێن مەزن دکەڤنە بەر سینگێ خەلکی و ب بەرسڤدانێن درست و رێکێن کاریگەر ئەڤ چالێنجە دهێنە چارەکرن. 

چالێنج: 

چالێنج دبیت رویدانەکا سروشتی یا نەچاڤەرێکری بیت، یان ژی هندەک هێرشێن سەربازی ل سەر وەلاتی، یان ژی گوهۆڕینێن دارایی و جڤاکی... هتد، کو دبیت ببنە هەڕەشە ل سەر مان و بەردەوامبوونا وەلاتی و خەلکی.  

بەرسڤدان: 

بەرسڤدانا ڤان هەمی رویدانا ب رێکا داهێنانێ و ڤەدیتنێن زانستی یان ژی خۆ گونجاندنێ و چێکرنا ستراتیجیەتێن نوی بۆ چارەسەرکرنا ڤان چالێنجا. ئەگەر ئەڤ بەرسڤدانە یا گونجای و باش بیت، دگەل دەمی، و پشتی هەر چالێنجەکێ، ئەو شارستانیەت بەرەڤ گەشەکرنێ و پێشڤەچوونێ دچیت. 

نەسەرکەفتن د بەرسڤدانێ دا: 

ئەگەر هەر جڤاکەک پشتی هەر رویدانەکا دژوار و گرنگ دهێتە رێکێ نەشیا بەرسڤەکا گونجای بۆ ببینیت، دێ بەرەڤ ژناڤچوونێ و نەمانێ چیت. و ل دووماهیکێ ئەڤە دبیتە ئەگەر کو ئەو شارستانیەت ب ئێک جاری نەمینیت. 

دوو: یاسایا ئامرازێ زێڕین 

ئامرازێ زێڕین ژی ئەو بەرسڤە یە کو ژ هەمییا گونجایتر بۆ چارەسەرکرنا هەر چالێنجەکێ بکەڤیتە بەر سینگێ وەلاتان دهێتە ڤەدیتن. و ل دویف ئارنولد توینبی، دا کو ئەڤ ئامرازە بهێتە ڤەدیتن، دەم و کارەکێ گەلەک زەحمەت پێ دڤێت. هەر وەسا خۆگونجاندن دگەل بارودوخێ بەردەست و بەردەوامبوونەکا بێ وەستیان د هەولدانێ دا یا گرنگە. ئەگەر نموونەکێ ل سەر هندێ ژ مێژوویا ئیسلامی بینین، ل سەردەمێ پێغەمبەری و دەسپێکا دەولەتا ئیسلامی، پێغەمبەر (سلاڤ ل سەر بن) هەول دا کو سەرۆک هۆزێن قورەیشێ قانع بکەت و بدەتە ڕەخێ خۆ و بەردەوام بوو ل سەر هەولدانا خۆ بۆ ماوەی 10 سالا، لێ سەرکەفتن نەئینا (هەولا ئێکێ ب ئامرازێ قانع کرنێ). پاشی پێغەمبەر (سلاڤ ل سەر بن) دگەل هۆزێن عەرەبی یێن دی ئاخفت و هەر جارەکا دی داخاز ژ وان کر پشتەڤانییا وی بکەن، لێ هەر سەرکەفتن نەئینا. ل دوماهیکێ بەرەڤ مەدینێ مشەختی بوو و ل وێرێ دەرفەتەکا دی هاتە بەر سینگی ل ناڤ جڤاکەکێ نوی دا، و ل وی دەمی ل ناڤ مەدینێ شیا قەوارەکا سیاسی یا ئیسلامی یا نوی چێکەت. (ئانکو ئامرازێ زێڕین ل ڤێ دەرفەتێ ب دەست ڤە هات، پشتی چەند هەولێن سەرنەکەفتی). 

سێ: یاسایا کەمینەیا داهێنەر 

هەر شارستانیەتەک، ب هندەک کەسێن ژمارە کێم و هەلبژاردە دەسپێدکەت (نوخبە) کو هەول ددەن جڤاکی بگوهۆڕن و پێشبێخن. لێ ئەڤ کەسێن کێم ژ چنەیێ نەهاتینە، بەلکی ل ناڤ ژینگەهەکێ دا رابووینە کو ژلایێ نوخبەکا دی ل رابردوویێ هاتییە درست کرن (کو ئەون نوکە خودان هێز و دەستهەلات ل ناڤ جڤاکی). هزرێن داهێنەر و باش و کاریگەر بۆ چارەسەرکرنا کێشەیێن جڤاکی ژلایێ ڤان کەسێن ژمارە بچویک دهێنە چێکرن، لێ ب لێبوورین ڤە، دهێنە دژایەتی کرن ژلایێ نوخبەیا دەستهەلاتدار یا نوکە دا. د ناڤ جڤاکێن پێشکەفتی دا ئەڤ ململانەیا دناڤبەرا نوخبەیا دەستهەلاتدار و نوخبەیا نوی دا ب رێکەکا هوسا دهێتە چارەسەر کرن کو ببیتە ئەگەرێ پێشکەفتنا جڤاکی و بەردەوامبوونا شارستانیەتێ. رێکێن چارەسەر کرنێ یێن دهێنە بکارئینان قانع کرنە، یان ژی دانوستاندنە، یان ژی گوهۆڕینێن هێدی هێدی ل ناڤ جڤاکی کو ل دوماهیکێ دەرئەنجام سەقامگیرییا جڤاکی بهێتە پاراستن.  

 

لێ ل ناڤ جڤاکێن پاشکەفتی دا، ئەڤ ململانە ب رێکێن هێزێ و یاسایێ و چەکی ژلایێ نوخبەیا دەستهەلاتدار ڤە دهێتە دژایەتی کرن، کو ل دوماهیکێ دبیتە ئەگەرێ پاشکەفتن یان ژی نەمانا وێ شارستانیەتێ. 

 

هەر دەمێ نوخبەیا داهێنەر شیا گوهۆڕینێن گونجای چێکەت، دگەل دەمی، پشتی کو هزرێن نوی دهێنە ناڤ جهێن هێزێ و دەستهەلاتی دا، ئەڤ هزرێن نوی و داهێنەر ژی دگەل دەمی دبنە هزرێن کەڤن و هندەک کەسێن دی و ب ژمارەکا کێم جارەکا دی دبنە ئەگەرێ گوهۆڕینێن نویتر ل ناڤ جڤاکی دا ب هەمان شێوە و رێک. 

دەرئەنجام: 

سەرهلدان و پێشکەفتن و پاشی نەمان و ژناڤچوونا شارستانیەتان ل دویف هزرێن ئارنولد توینبی هوسا دهێتە دیتن: ململانەیا هزرێن کەڤن و نوی دا، نوخبەیا بەرێ و نوخبەیا سەردەم دا. هەر جارەکێ ژی ئەڤ ململانە دناڤبەرا ڤان هەردوو گرۆپان دا ب رێکێن ساخلەم دهێتە چارەسەرکرن، دێ سەقامگیرییا وێ شارستانیەتێ هێتە پاراستن و ب رێکێن دروست کێشەیێن سەردەم بهێنە چارەسەرکرن، و دێ بیتە ئەگەر کو شارستانیەت بەرەڤ پێشڤە بچیت و گەشە بکەت.

پسیار: ئەرێ ب هزرا تە ئەم نوکە ل هەرێما کوردستانێ پێدڤی ب کەمینەکا داهێنەرن دا کو کێشەیێن بەردەست ب رێکەکا درست تر بهێنە چارەکرن؟ ئەگەر کەمینەکا هوسا هەبیت، تو دبینی کو ئەو ململانەیا دبیت هەبیت ناڤبەرا نوخبەیا کەڤن و نوی دا، هزرێن کەڤن و هزرێن سەردەم، ئەرێ ئەو ململانە دێ ب رێکەکا ساخلەم هێتە چارەسەرکرن؟  

 

نڤیسین: أحمد مصطفى 

پێداچوونا زمانی: تێلی رێکانی

ژێدەر: برنامج البناء الثقافي، مؤسسة رؤية.