گهورینێن بایولوژی و سروشتی، سەرەدەریکرنا خێزانێ، قوتابخانێ و کومەلگەهێ کارتێکرنا خو لسەر درستبوونا سنێلەی هەیە. هندی کاودانێن بایولوژی و ژینگەهی د بەردەست بن، وی دەمی دێ کەسایەتیا سنێلەی یا هەڤسەنگ و جێگیر بیت. بەروڤاژی ئەڤێ چەندێ ژی راستە.
ب شێوەکێ گشتی چوار جورێن سنێلەیان هەنە:
1- سنێلەیێ گونجای:
ئەڤی جورێ سنێلەی کەسایەتیەکا کونترول کری هەیە و هەردەم لسەر خویە و هەڤسەنگی د هەلچوونێن خودا هەیە و هیچ نەئارامیەک لدەف ناهێتە دیتن. ئەڤ جورە سنێلە هەست پێدکەن کو ژلایێ کومەلگەهێ ڤە هاتینە قەبیل کرن و جهێ رازیبوونا دەوروبەرانە. ژیانا وان یا قوتابخانێ یا گونجایە و د وانەیێن خودا د سەرکەفتی نە. ئەڤ جورە سنێلە د ژینگەها خویا کومەلایەتی و سروشتی دا کێمتر توشی هەڤرکی و ململانێن دەروونی دبن. ب هزرکرنەکا واقعی ئاریشێن خو چارەسەر دکەن و زێدەروویێ د خەیال کرنێ دا ناکەن.
2- سنێلەیێ ڤەدەر (گرتی):
ئەڤ جورە سنێلە هەردەم خو ژ چالاکی و هەلکەفتێن کومەلایەتی دویر دکەن. کەسایەتیەکا شەرمین هەیە و دەمێ دناڤ کومەکا خەلکی دا دبن، هەست ب نەئارامیێ دکەن. زێدەباری ئەڤێ چەندێ، بەردەوام هزر د خو و ئاریشێن خودا دکەن. ئەوان هزرکرنەکا کویر بو بابەتێت روحی و ئەخلاقی هەیە. کەسایەتیەکا خەیالی هەیە و دبیت د هندەک حالەتان دا خەیالێن ئەوان ببنە نەخوشی و تێکچوون.
3- سنێلەیێ شەرکەر و یاخی:
سنێلەیێ شەرکەر هەردەم کەسایەتیەکا یاخی دژی دەسهەلاتێ هەیە، ئەڤجا چ دەسهەلاتا مال بیت یان قوتابخانێ یان ناڤا ئەوێ کومەلگەهێ تێدا دژیت. ئەڤ جورە سنێلە پێکولا پەسەندکرنا خو دکەن، ئەوژی ب رێکا چاڤلێکرنا رەفتارێن مەزنان، ب تایبەتی ئەو رەفتارێن قەدەغەکری بو سنێلەی وەک جگارە کێشان یان ڤەخوارنا مادێن کحولی.شەر و ئێشاندنا خەلکی لایەنەکێ دیترە یێ ئەڤی جورێ سنێلەی. ئەڤ چەندە ژی دبیتە دوو جور:
- شەرکرنا ئێکسەر وەک ئێشاندن و ئازاردانا کەسانێن دیتر.
- شەرکرنا نەئێکسەر کو رێکا عینادێ بکاردئینیت.
4- سنێلەیێ دژی جڤاکی:
ئەڤ جورە سنێلە ب خرابترین جورێن سنێلەیان دهێتە هژمارتن، چونکی ئەڤ جورە سنێلە هەمی بهایێن ئەخلاقی دبەزینیت. یێ بەرهەڤە بو ئەنجامدانا تاوانان و ژلایێ دەروونی ڤە یێ جێگیر نینە. چەندین ئەگەرێن جودا جودا بو ئەڤێ چەندێ هەنە، ئەوژی:
- شێوازێ سەرەدەریکرنا خێزانێ
- بکارئینانا توندوتیژیێ دژی سنێلەی یان نازدارکرنا زێدە و بێ سنور
- شکەستنێن بەردەوام یان تێکچوونا کارێ رژێنان د مێشکی دا.
نڤیسین: یاسر أيسر
پێداچوونا زمانی: تێلی رێکانی
ژێدەر:
- مایی، سەیف اللە عەلی (٢٠٢٥)، خواندنەکا هەڤچەرخ بو دەروونناسیا گەشەبوونێ، چاپا ئێکێ، چاپخانا کوردمان - دهوک
- چالاکیا قوتابیێ کولیژا پەروەردێ زانکویا زاخو ب سەرپەرشتیا دکتور زاهد سامی محمد