ب شێوەکێ گشتی بەحسێ ئاڤرەتێ کو ڕولێ وێ دچڤاکی و جيهانێ دا چيە ، هەروەسا بەحسێ هندەک ئاڤرەتێن خودان شيان و زيرەک و بەحسێ روژا جيهانيا ئاڤرەتان دکەين .
هەکە پێناسەيەکێ بدەينە ئاڤرەتێ و گرنگيا ژنان ( ئاڤرەتێ ) چيە ؟
ئاڤرەت ئەوا کو خودێ دقورعانا پيروز دا و ئايەت پێ هاتيە خوارێ وەک ( سورة نساء ، سورة مريم ) دڤێت ئاڤرەت زێدە يا ب قەدر و پاراستی بيت وەکی خودێ ديارکری چونکی ئاڤرەت دبتە ( دەيک ، خيشک ، هەڤژين ، کچ ) ئاڤرەت نيڤەکا چڤاکی يە هەکە ئاڤرەت نەبيت جڤاک يێ لاوازە مافێ ئاڤرەتێ دڤێت بهێتە پاراستن و دڤێت خزمەتا ئاڤرەتێ بەرچاڤ بێهتە وەرگرتن و دێ هەمی د بواراندا ، هەبوونا ئاڤرەتێ زێدە گرنگيا خو هەيە د جڤاکی دا و گەلەک ژ ساخلەتێن جوان پێک دهێت و گەلەک بهايێ خو دئيسلامێدا هەيە و دڤێت رێزگرتنەکا تايبەت بو هەبيت .
ڕوژا جيهانيا ژنان ( ئاڤرەتان ) سالانە ل رێککەڤتی 8ێ ئادارێ ئەڤ ڕوژە دهێتە ساخکرن گەلەک گوتن و سەرهاتی ل سەر ڤێ ڕوژێ هەنە ، ل رێککەڤتی 8ێ ئادارا 1857ێ کومەکا ژنێن پالە ل کارگەهەکا نيويورکێ هاتنە سوتن ئەڤ کريارە بوو چريسکا شورەشێن ژنان پشتی ئەڤێ بوويەرێ سەنديکايێن ژنان هاتنە دامەزراندن دا کو ژن پتر مافێن خو ب دەستڤەبێهن و دەمژمێرێن کارکرنا ئەوان وەکو يێن زەلامان يەکسان بن ، هەروەسا 8 هەيڤا ئادارێ کو دوێ روژێ دا پرانيا وەلاتان وەکی ( چين ، ڕوسيا ، کوبا …. هتد ) دکەنە بێهنڤەدان بو ژنان ( ئاڤرەتێ ) چونکی بو وان روژەکا پيروزە و گرنگێ پێدەن ژبەر کو ئاڤرەت رولەکێ گرنگ د بارێ ئابووری و کومەلايەتی و سياسی و جڤاکی دا هەيە ، روژا 8 هەيڤا ئادارێ روژا جيهانيا ئاڤرەتان يا هاتيە دانان د ئێکەمێن گرێبەستا ئێکەتێن ئاڤرەتێن ديموکراسی ل باژێرێ پاريسێ ل سالا 1945 دبێژن ئەڤ مێژوويە دزڤريتە ل سالا 1910 ، هەروەسا ( کلارا زتکین ) ل سالا 1857 ل ئەلمانيا ژ دايک بوويە کو دەسپێکێ ماموستايا قوتابخانا قوناغێن ناڤنجی بوو ، پشتی هينگێ پشکداری کومەلا ئاڤرەتان دا کريە و بەحسێ ئازاديا گشتی کريە بو ئاڤرەتێ و ئاماژە پێدايە ژبەر مافێن وێ يێت سياسی و کومەلايەتی ، کلارا فەرماندا کو روژا 8 هەيڤا ئادارێ بدانن روژەکا پيروز ل دانيمارکێ ل سالا 1910 ، و چەندين کومبوونا دا ديارکرينە و پێشنيار کربوون بوو ئاڤرەتێ ل کارگەهێ کاردکەن ل دانيمارک و ل سالا 1911 هەلکەڤتن پێ دهاتيە دانان بو ئاڤرەتێ هەروەسا وەلاتێ ئەمريکا ژی پشتەڤانيا وێ کر بوو ، ژبەر کلارايێ روژا جيهانيا ئاڤرەتان هاتە دان .و ل سالا 1933 چوويە بەر دلوڤانيا خودێ پشتی مرنا کلارا زتکین چەند سالەکان وێنێ وێ دانايە ل سەر کومەلگەهەکا کاری وەک بيرهاتنەک بو نيشانا ئاشتێ بو ئاڤرەتێ .
ل سالا 1959 کومبوونەک هاتبوو کرن ژ لايێ حزبا وەلاتێ ئەمريکا بو دەست نيشانکرنا روژەکێ بو ئاڤرەتان .
ژ ئارمانجێن حزبا ئەمريکی ڤە دبێژن :-
- دڤێت هزر بو ئاڤرەتێ و چالاکێن وێ بهێتە کرن .
- دڤێت ئاڤرەت ئازاديا خو هەبيت د هەمی بواراندا بەلێ بێ گومان ئازاديەکا سنوردار .
- دڤێت ئاڤرەت يا پاراستی بيت و سەردەرێن نا چاک و نەدادی دگەل نەهێتە کرن و هەردەم هاريکار و پشتەڤانی بو هەبيت .
مافێ ئاڤرەتێ ئەو مافن يێت هەمی ئاڤرەت و کچ داخازدکەن دەوروبەرێ جيهانێ ، و بنەرەتيا لڤينا مافێ ئاڤرەتێ دەسپێکر ل سەدێ 19 ، و لڤينا ئاڤرەتێ ل سەدێ 20 ل هندەک وەلاتان ئەو مافێ چاپێت وان د دايناينە بەری ياسايێ ، دانپێدانا گشتی و جڤاکی هەر چەندە ل وەلاتێت ديتر دهێتە پێش گوهـ هاڤێتن ئەڤ مافە . مە هەميا مافێ پێگيريا مافێن مروڤايەتی هەيە و ئەڤە ژی گرێدايە ب مافێ ژيانێ ، هەروەسا مافەکێ رەوا بو هاتە دانان ل ولايەتا ئێکگرتی ل 18 کانوونا ئێکێ ل ديسەمبەر 1979 و دهێتە بجهـئينان ل 3 ئەيلولێ ل سبتەمبەرێ 1981 وەک بريارەکا دەولەتی مافێن ئاڤرەتێ ، و ل شوباتا 2008 ( 185 ) دەولەت پێ پێگير بوون ، هەر چەندە ( 9 ) دەولەت بتنێ پێ پێگير نەبوون وەک :- ئيران ، بالاو ، تونگا …. هتد .
و گرنگيا مافێ ئاڤرەتێ ئەوە کو دێ شێت ژيت ژيانەکا ئارام و ئازاد و پاراستی ، هەروەسا وێ گەلەک دەليڤێن باش بو دهێنە رێکێ دا و سەرکەفتنێت بلند ب ڤی رێکێ دێ باوەری ب شيانێت خو هەبيت و ب رولێ دەيکينێ و هەڤژينێ و کەسەکا خودان کار شێت ب سەرکەفتيانە ئەنجام ددەت .
بو جارا ئێکێ مافێ دەنگدانێ ژی ب ژنان ( ئاڤرەت ) هاتە دان ئەڤ روژە ل سەرانسەری جيهانێ ب ئاوا و چالاکيێن جودا دهێتە ساخکرن ديروکا کوردان ژ ژنێن قارەمان يا بێبەهر نينە زور ئاڤرەتان خەبات بو گەلێ کوردستانێ کرينە و پشکداری د کارێن سياسی و رەوشەنبيری دا کرين ئەگەر سەحکەينە نموونەنێن ئاڤرەتێن کورد يێن د سەرکەڤتی د ( کەڤن و نوی دا ) :-
( مەستوورەيا ئەردەلانی ديروکنڤيس ، مەيان خاتوون ميرا کوردان ، مارگرێت پێشمەرگە ، قەدەمخێر تێکوشەر ، عەديلە خانم - دەستهەلاتدارا شارەزورێ و دامەزرينەرا ژمارەيەکا خواندنگەهان ، رەوشەن بەدرخان -نڤيسکار و نوينەرا کوردان ل کونگرەيێ دژی ئيمرياليزمێ ل بوونانێ ….هتد
لەيلا قاسم - پێشمەرگە و ڤەکولەر و تێکوشەر :-
لەيلا قاسم 27 کانوونا دووێ سالا 1952 دناڤ خێزنەکا گونديێن فەيلی دا ژ دايک بوويە کو ئێکەم ژنە ل کوردستانێ کو حوکمێ سێدارەدانێ بو دەرچوويە لەيلا قاسم ل سالا 1971 ل کولێژا ئادەبێ بەشێ چڤاکناسێ ل بەغدا دخوانديە هەر ل وی دەمی رابوو ب کرنا هندەک چالاکێن سياسی دژی رژێما دکتاتورا عيراقێ ، سەدام حوسێن گەڤ لێ دکرن کو سێدارە بدەن پشتی دوو حەفتيان ژ گرتنا وێ کو 12 گولانا سالا 1974 هاتيە سێدارە دان پشتی سێدارەدانا وێ گەلەک خێزانێن کوردا ناڤێ زاروکێن خو ب ناڤێ شێرەژنا کوردستانێ ئانکو بيکا کوردستانێ ( لەيلا ) ناڤکرن .
لەيلا زانا ل سالا 1961/3/3 باژێرێ سيلوان ژ دايک بوويە چالاکڤەنەکا سياسی يە و هاولاتيەکا کوردا باکوورێ يە دەمێ ژيێ وێ 14 سال هەڤژينی دگەل مهدی زانا پێک ئينا کو سەروکێ باژێرڤانيا دياربەکر بوو ژبەر هندێ لەيلا زانا ل دياربەکر دژيا ، هەروەسا لەيلا زانا دەنگ دانێن گشتی ل سالا 1991 وێ پێشتەڤانيا گەلەک ئاڤرەتێن باژێرێ دکرن ژبەر هندێ بوو جێگرا کومەلا نەتەوايەتێ حەتا نوکە ناڤێ ( لەيلا زانا ) بوويە نموونەک بو ئاڤرەتێن وێرەک کو د هەمی بارودوخا دا يا شيا پشتەڤانيا خو بو ئاڤرەتان ب دەربرنييت ، هەروەسا وەلاتێ ئەمريکا گەلەک پێشەڤانيا وێ کريە .
مالا حەپسەخانا نەقيب ب بو فێرگەها جڤاكى نيشتيمانپەروەريێ بو كوردان حەپسەخان كچا مەعروف بەرزنجى يه نەڤيا كاك شێخ ئەحمەدى يه دوتماما شێخ مەحمودێ مەليكێ كوردستانێ يه و خانما شێخ ئەبدولقادر حەفيده ، ئەڤ خانمه دهـێته نياسين ب ( حەپسەخانا نەقيب ) ل سالا 1819 دا ل باژێرێ سلێمانيێ ل كوردستانا باشور هاتيه دونيايێ ، حەپسەخانا نەقيب ژ وێ مالباتا مەزنا ئولدار و زانست پەروەردە ، دناڤ مالبات و جڤاكێ كوردى دا بويه ئيك ژ ژنێن ناڤدارێن كورد و ناڤ دەنگێ وێ ل كوردستانێ بەلاڤ بويه ژبەر كو ژنەكا چاڤ تيره ، خيرخيواز و زمان شرين و دلپاقژ بوويه ، ديوانا وێ هەردەم يا تژي بوو ژ ژنێن سلێمانيێ و دەوروبەرا ، دهـێته زانين هەر ژنەكا دوى دەمی دا تووشى ئاريشەكا جڤاكى يان ئابورى ئيكسەر هـيڤيێن خو دبرنە بەر حەپسەخانى و ب دلەكێ پاقژ ئەو ئاريشەچارەسەردكرن دبوارێ ئابوورى دا ژى هاريكاريا وان دكر ، ئەڤێ خانمێ حورمەتەكا مەزن هه بوو دناڤ هه موو كوردستانێ دا مالا وێ ببو فێرگەهەكا جڤاكى كوردى د نيشتمانپەروەريێ دا كورد و ڤێ خانمێ ل سالا 1930 دا نامەيەكا سياسى و زيروكى بو رێكخستنا ( كومەلێن نەتەوان ) ل جنێڤ فرێكر كو ب زەلالى داخازا مافێن گەلێ كورد تێدا كر بوو ، ڤێ خانمێ دەنگەکێ مەزن دا ب تايبەت وى دەمى ، هه روەسا دەمێ كومارا كوردستان ب سەروكاتيا پێشەوا قازى محمد ل 1946/1/22 دا ل مهابادێ دا هاته دامەزراندن حەپسه خانێ هه موو شيانێن خو يێن دارايى پشتگرييا يا ڤێ كومارا ساڤا دكر ژ سالێن 1961 شوندا شورەشا كوردى ب رێبەراتيا مەلا موستەفا بارزانى ل باشورێ كوردستانێ ده ست پێكر ، ئه ڤێ ئيکێ باندورا نەتەوەيى ل سەر هەموو چڤاكا كورد هەبوو .
مينا خان هەڤژينا سەرکرديێ مەزن قازی محمد د کومبوونەکا ئاڤرەتان روژا 14 ئادارا سالا 1946 دامەزراندنا ئێکەتيا ئاڤرەتێن ديموکراتا کوردستانێ راگەهاند .
خانزاد کو ئێک ژ وان ژنا بوو کو حوکم ل ميرگەها سوران کريە ( 24 کەسان ) حوکم ل ميرگەها سوران کرن کو ئێک ژ وان ژنان ژی خانزاد بوو .
ئەگەر ئەم سەحکەينێ بەرێ دا پتر ماف ب ژنێ د هاتە دان و د مێژوويا کوردا دا کو دێ کەڤن دا ژنان گەلەک ماف هەبوو ، پێچەوانی هندێ کو دبێژن ژنا کورد ماف نەبوو دکەڤن دا و ژ نوی ماف پێ دهاتە دان ، د کەڤن دا ژن وەک زەلامی کاردکر و د چوونە جەنگی و هوز و ميرنشين رێڤەدبرن ، هەروەسان د کومبوونا دا ژی بريارا خو هەبوون و دانوستاندن دکرن وەک زەلامی .
- ئيمان خالد کچەکا کوردە ل باژێرێ دهوکێ دژيەکێ بچووک دا کارێن خوپەخش کرين د رێکخراوان دا و کارێ ڤەکولينێ و کارێن مروڤايەتێ و چەندين کارێن جودا جودا ئەنجام داينە هەروەسا ئيمان خالد بريارا دا کو ل سالا 2023 گروپێ چالاکين گەنجان دامەزراند ژ بو هندێ کو دەليڤێن کاری و خولا و چالاکيان و کارێن مروڤايەتێ …هتد ، کو هەردەم هاريکار و پشتەڤانيا گەنجان کريە زێدە ب کارێن ئاڤرەتان و زاروکان ئەنجامداينە ، هەروەسا کو ل سالا 2024 ل هەلبژارتنێن ئەندامێن ئەنجومەنێ بلند يێ تورا هەماهەنگيا رێکخراوان CNO ئوفيسا دهوک کو دناڤبەرا 17 کەسان ئيمان خالد کو ژ هەميا بچووکتر پلە يا ئێکێ دەست خو ڤەئينا بوو ئەنداما ئەنجومەنێ بلندێ تورا هەماهەنگيا رێکخراوان CNO ئوفيسا دهوک ، هەروەسا نوکە دا ئيمان خالد کارێن زور مەزن ئەنجام ددەت ژ بو ئاڤا کرنا جڤاکەکێ ساخلەم و دناڤ کومەلگەهێ دا خەلکێ مە گەلەک چاڤ ل وێ دکەن ژبەر کو ئاڤرەتەکا خودان شيان و زيرەک و چالاکە .
- ناديا موراد - باليوزا نيازپاکييێ ل نەتەوەيێن ئێکگرتی ناديا موراد کچەکا کوردە ژ بنەمالەکا ئيزدی يە کو د شەرێ داعش دا هاتبوو گرتن بەلێ هنديا زيرەک و وێرەک بوو ژ دەستێن داعش رزگاربوو کو خەلاتێ ئوسکار وەرگرتيە و گەلەک خەلاتێن دی ژی وەرگرتينە ، د نوکە دا مەزنترين رێکخراوا مروڤايەتێ و پشتەڤانيا وان دکەت .
- ياسمين موقبيلی کچکەکا کورد بوو دچيتە ڤالاهييا عەسمانی ، ياسمين کچکەکا کوردا روژهەلاتێ کوردستانێيە ، گەشتيڤانەکا ناسايێيە و بەر ب ڤالاهييا عەسمانی چوو ، ياسمين خەلکا مهابادێيە و ل سالا 1983 يێ ل ئەلمانيا ژ دايکبوويە ، ئەو سێ گەشتيارێن ل گەل ياسەمينێ دچنە ب ڤالاهييا عەسمانی ، ژ ژاپون و دانيمارک و رووسيايێنە و 7 مەهان دێ ل وێستگەها ناڤدەولەتييا ڤالاهييا عەسمانی مينن ، ناڤێ ئەڤێ پروژەيێ ناسايێ ( SpaceX Crew - 7 ) يە و ئێکەم جارە گەشتييەک ژ وەلاتيێن جودا بەر ب ڤالاهييا عەسمانی بچێن .
ئاڤرەت راستە يا پر هەست و دلوڤانە و نازکە و زی دکەتە گری زی خەمگين دبيت ، بەلێ پا يا ب هێزە و هەردەم ئاڤرەتێن بهێز ئاڤرەتێن ديتر بهێز دئێخن و هێزا خو د سەلمنيت بەرامبەری ژيانێ و هەر کەسەکی هەر تشتەکی بلا چ جارا نەهێليت کەسەک دبيتە رێگريا وێ ( کەيڤ خوش ، ئازادی ، شيان ، ماف، سەرکەفتنا وێ ….هتد ) بلا هەردەم ئاڤرەت بيرا خو د کەرامەتا خو بينيت هەردەم يا راستگوو و گەشبين بيت بو ژيانێ و حەش خو بکەت و گرنگێ بدەتە خو و پاشەروژا خو .
نڤيسەر :- ئيمان خالد