چەرخێن نوی و هەڤچەرخ یێن فەلسەفێ

د چەرخێن نوی و هەڤچەرخ دا، فەلسەفە ژ هزرێن ئایینی دویر دکەفت و بەرەف هزرەکا زانستی کو ل دور پێدڤیێن مرۆڤی بخۆ دچوو. د ڤان چەرخان دا هزرمەند گومان ئێخستە هەمی تشتا، هەر ژ هەبوونا خودێ هەتا سروشتێ راستیێ ژی. چەرخێ نوی ژ سالێن 1600 زاینی هەتا 1800 زاینی بخۆڤە دگریت، یێ هەڤچەرخ ژی سالێن 1800 دەسپێکرییە و هەتا نوکە یێ بەردەوامە. گەلەک هزرمەند و قوتابخانەیێن هزری ل ڤان چەرخاب هەبووینە، دێ ب کورتی بەحسی هندەک ژ وانا کەین. 

جۆن لۆک - چەرخێ نوی: 

فەیلەسوف و نوژدارەکێ بریتانی بوویە، و ب بابێ لیبرالیزمێ دهێتە دانان. هوسا دیارکرییە کو مەژیێ مرۆڤی دەمی دهێتە ڤێ جیهانێ ب تمامی یێ ڤالایە، و کو زانین ب رێکا تاقیکرنێ دهێتە بدەستڤەئینان (تاقیگەری). هەر وەسا ل فەلسەفا سیاسی مافێن سروشتی و حکومەت ب رازیبوونا هاولاتییان شلۆڤەکرییە.

گرنگترین قوتابخانەیێن هزری یێن چەرخێ نوی:

قوتابخانا عەقلانی دیاردکەت کو هزرکرن و لۆژیک ژێدەرێن سەرەکی یێن زانینێنە، و کو راستی ب رێکەکا ناڤخۆیی و ب هزرکرنێ بدەستدکەڤیت. قوتابخانەکا دی تا تاقیگەریێ بوویە، کو دبێژت زانین ب رێکا ئەندامێن هەستکرنێ ب دەستڤەدهێت. بۆ تێگەهشتنێ ب جیهانێ، پێدڤییە ل بەلگە و رێکێن تاقیکرنا ڤێ جێهانێ بگەرین. قوتابخانا نموونەیی ژی دبێژیت کو راستی تشتەکە تنێ هەبوونا خۆ ناڤ مەژیی دا هەیە و نە یێ فیزیکی یە، تێ گەهشتنا مە ژی بۆ جیهانێ ب رێکا هزران و هەستان دهێتە بەرجستەکرن.

قوتابخانەیێت چەرخێ هەڤچەرخ:

قوتابخانەیا هەبوونگەریێ جەختێ ل ئازادییا کەسی، ئازادییا هەلبژارتنێ، و لێگەریانا رامانێ ژ ڤێ ژیانێ دکەت. گرنگیێ ب بەرپرسیارەتییا کەسی ددەت و چێکرنا بهایێن تاکی ژلایێ تاکی بخۆڤە. فەلسەفا شیکاری ژی قوتابخانەیەکا دی یە، کو جەختێ ل روونیێ، لۆژیک، و شیکارکرنا زمانی دکەت. گەنگەشە کێشەیێن فەلسەفی دکەت ب رێکا دانوستاندنێن لۆژیکی. قوتابخانەیا پۆستمۆدێرنیزم بەرهنگارییا گوتن و پێکهاتەیێن بەردەست و جێگیر دکەت، گومانێ دئێخیتە هندەک تێگەهان ژی وەک راستییێ و هزرکرنێ. هەروەسا رۆلێ هێزێ، زمانی، و تێگەهین جڤاکی د چێکرنا راستیێ دا دیار دکەت. 

فەلسەفەیێن نوی و هەڤچەرخ ب بەردەوامی دیتنا مە بۆ جیهانێ چێدکەت، هەر وەسا پێشکەفتنا گەلەک ژ تایبەتمەندیێن ئەکادیمی پێڤە گرێدایە. ب تایبەت فەلسەفا هەڤچەرخ کو ئالۆزییا جیهانا نوی و هندەک کێشەیێن فەلسەفی وەک سروشتێ هەبوونێ و زمان و هێز و ناسنامە، ڤان هەمی بابەتا گەنگەشە دکەت. ئەڤ هزرە یێن کو ل ڤان چەرخان هاتنە پێش بوونە ئەگەر هندەک تایبەتمەندی وەک وێژە، کومەڵناس، دەروونناس، و سیاسەت و رامیاری بهێنە پێشئێخستن. سوپاس بۆ خاندنێ و هیڤیا مفایی. 

نڤیسەر: احمد مصطفى

ژێدەر: (1)