پەنجەشێرا ڕیڤیکان، هەروەسا ب پەنجەشێرا کۆڵۆن دهێتە نیاسین، چێدبیت د ڕیڤیکێن بچویك یان یێن مەزندا رویبدەت، بەلێ پەنجەشێرا ریڤیکێن بچویك یا دەگمەنە، بەروڤاژی پەنجەشێرا ڕیڤیکێن مەزن یا بەربەلاڤە ب تایبەت پەنجەشێرا کۆڵۆن و کومێ. زوی دەستنیشانکرن دشێت دەرئەنجامان باشتر بکەت، بەلێ وەکی هەمی پەنجەشێرێن دی هندەك جاران دمینیتە بێدەنگ هەتا قوناغێن دوماهییێ.
جۆرێن پەنجەشێرا ڕیڤیکان:
1. Colorectal Cancer:
ئەڤە ژ هەمی جۆرێن پەنجەشێرا ڕیڤیکان بەربەلاڤترە, کاریگەریێ ل کۆڵۆنێ و کومێ دکەت.
2. Adenocarcinoma:
پتریا پەنجەشێرێن کۆلۆنێ ئەڤ جۆرەیە، کو د ڕژێنا بەرهەمهێنەرێن بەڵغەمێدا دەست پێدکەت کو ڕیڤیکان دادپوشیت، بەربەلاڤترین جۆرێ پەنجەشێرێیە د هەردوو ڕیڤیکێن بچویك و مەزندا.
3. Small Bowel Cancer:
کێمتر بەربەلاڤە، ئەڤ جۆرە پەنجەشێرە کاریگەریێ لسەر ڕیڤیکێن بچویك دکەت، ژێرجۆرێن جودا هەنە، ژوانژی:
Adenocarcinoma:
زۆرجار د دوازدەگرێدا (بەشێ ئێکێ ژ ریڤیکێن بچویك)دا دهێتە دیتن:
Carcinoid Tumors:
ئەو وەرەمێن کو هێدی گەشە دکەن و زۆرجار د ileum(دوماهیك بەشێ ریڤیکێن بچویك)دا گەشە دکەن.
Lymphoma:
ئەڤ جۆرە پەنجەشێرە دشێت کاریگەریێ لسەر ریڤیکێن بچویك بکەت، ب تایبەتی لدەف وان کەسێن کو سیستەمێ بەرگریا وان لاوازە.
Gastrointestinal Stromal Tumors (GISTs):
وەرەما دەگمەن کو د خانەیێن تایبەتمەندێن دیوارێن کۆئەندامێ زاوزێدا دەست پێدکەت.
4. Squamous Cell Carcinoma:
کێمتر د ڕیڤیکاندا ڕویددەت، ئەڤ جۆرە د خانەیێن پاندا دەست پێدکەت کو هندەك بەشان ژ ریڤیکان دادپوشیت.
5. Neuroendocrine Tumors:
ئەڤ پەنجەشێرە د خانەیێن بەرهەمهێنەرێن هۆرموناندا سەرهڵددەن و دشێن د بەشێن جیاوازێن ریڤیکاندا ڕویبدەن، وەرەما پەنجەشێرێ کو ژێرجورەکە، زۆرجار هێدی گەشە دکەت و چێدبیت بۆ چەندین سالان نەهێتە زانین.
ئەگەر:
هۆکارێن پەنجەشێرا ریڤیکان
هەمی دەمان دڕوون نینن، بەلێ چەند هۆکارێن مەترسی ئەگەرێ تووشبوون ب نەخۆشیێ زێدەدکەن:
1. بۆماوەیی:
مێژوویا خێزانێ ڕۆلەکێ بەرچاڤ هەیە د پەنجەشێرا کۆڵۆن و ڕیڤیکاندا، رەوشێن جینی وەك نیشانێن لینچ و پۆلیپۆزیسا گرێیا خێزانی (FAP) مەترسیا پەنجەشێرێ ب شێوەیەکێ سەرنجڕاکێش زێدەدکەن.
2. خۆراك:
خوارنێن کۆ ڕێژەیەکا زۆر ژ گۆشتێ سوور پەیوەندی ب مەترسیەکا زێدەتر تووشبوون ب پەنجەشێرا کۆڵۆن و ریڤیکانڤە هەیە، هەروەسا کێم خوارنا ڕیشال و فێقی و کەسکاتیێ چێدبیت ببیتە ئەگەرێ پەنجەشێرا ڕیڤیکان.
3. نەخۆشییێن درێژخایەنێن هەودانێ:
ڕەوشێن وەك نەخۆشیا کڕۆن Crohn's disease و ulcerative colitis کۆ دبنە ئەگەرێ هەودانێن درێژخایەن د ڕیڤیکاندا، ئەگەرێ تووشبوون ب پەنجەشێرا کۆڵۆن و ڕیڤیکان دا زێدەدکەن.
4. تەمەن:
مەترسیا تووشبوون ب پەنجەشێرا ڕیڤیکان ل گەل تەمەنیدا زێدەدبیت، ب تایبەتی پشتی 50 سالیێ، بەلێ کەسێن گەنجتر دشێن تووشی ئەڤێ نەخۆشییێ ببن، ب تایبەتی ئەوێن مەیلا بۆماوەیی هەی.
5. هۆکارێن شێوازێ ژیانێ:
قەڵەوی، کێم چالاکییێن جەستەیی، جگارەکێشان و زۆر ڤەخوارنا کحولی، هەمی دشێن ئەگەرێ تووشبوون ب پەنجەشێرا ریڤیکان زێدەبکەن.
6. دروستبوونا پۆلیپ polyps:
پۆلیپ بریتینە ژ گەشەیەکا بچویك کو د ناڤپۆشێ قۆڵۆن یان کۆمێدا دروست دبن. هندەك ژوان ب بورینا دەمی تووشی پەنجەشێرێ دبن ئەگەر نەهێنە چارەسەرکرن.
7. بەرکەفتنا تیشکێ:
ئەو کەسێن کو چارەسەریا تیشکی د ناوچەیا زکیدا وەرگرتییە بۆ پەنجەشێرێن دیتر، مەترسیا تووشبوونێ ب پەنجەشێرا ڕیڤیکان پشتی هینگێ زێدەترە.
نیشان:
زۆرجاران نیشانێن پەنجەشێرا ڕیڤیکان ل دویڤ جۆر و جهی دهێنە گهۆرین بەلێ ژوانان بریتینە ژ:
- ئازارا بەردەوام یا زکی یان نەڕەحەتی
- زکچوون، قەبزی
- خوین د ناڤ پیساتیدا یان خوینبەربوونا کومێ
- کێمبوونا کێشا لەشی ب شێوەیەکێ نە روونکری
- ماندیبوون یان لاوازی
- هەستەك کو ڕیڤیك ڤاڵا نابن
- دل ڕابوون
دەستنیشانکرن:
دەستنیشانکرنا ئەڤێ نەخۆشییێ چەند پێنگاڤەکان بخۆڤە دگریت، دەستپێکێ ب وەرگرتنا مێژوویا پزیشکی و پشکنینێن جەستەیی، ئەگەر گومانا پەنجەشێرێ هەبیت، زنجیرەیەکا پشکنینان دێ هێنە بکارئینان، ژوان:
- کۆلۆنۆسکۆپی Colonoscopy: بۆ پشکنینا قۆڵۆن و کۆمێ بۆ گەشەکرنا نەئاسایی یان پۆلیپ.
- ئێندۆسکۆپی Endoscopy: بکاردهێت بۆ پشکنینا ریڤیکێن بچویك.
- سی تی سکان و ئێم ئاڕ ئای CT scans and MRI: تەکنیکێن وێنەگرتنێ بۆ دیارکرنا وەرەمان.
- بایۆپسی (زرع) Biopsy: نموونەیەك ژ شانەیەکێ دهێتە وەرگرتن و ل ژێر مایکرۆسکۆپیدا پشکنین بۆ نیشانێن پەنجەشێرێ دهێتە کرن.
- پشکنینا خوینێ: بۆ گەریان ل دویڤ نیشانێن پەنجەشێرێ وەك: (CEA).
چارەسەری:
چارەسەریا پەنجەشێرا ڕیڤیکان بەندە لسەر قۆناغ و جهی و جۆرێ وێ. چارەسەریێن بەربەلاڤ بریتینە ژ:
1. نەشتەرگەری:
زۆرجار نەشتەرگەری چارەسەریا دەستپێکێ یە، ئەوژی بریتیە ژ لابرنا بەشەکی ژ ڕیڤیك یان کۆڵۆنێ و د هندەك ڕەوشاندا گرێیێن لیمفی یێن دەوروبەر دهێنە لابرن.
2. چارەسەریا کیمیایی:
زۆرجار چارەسەریا کیمیایی بۆ کوشتنا خانەیێن پەنجەشێرێ و بچویكکرنا وەرەمان دهێتە بکارئینان، ب شێوەیەکێ گشتی پشتی نەشتەرگەری بۆ پەنجەشێرا ریڤیك و کۆلۆنێ بکاردهێت یان دەمێ پەنجەشێر بەلاڤدبیت.
3. چارەسەریا تیشکی:
ئەڤەژی چێدبیت د پەنجەشێرێن کومێ یان پەنجەشێرێن پێشکەفتی یێن ڕیڤیکاندا بهێتە بکارئینان بۆ بچویککرنا وەرەمان بەری نەشتەرگەریێ یان بۆ کێمکرنا نیشانان د قۆناغێن دویڤدا.
4. چارەسەریا ئارمانجدار:
ئەو دەرمانێن کۆ پڕۆتینێن تایبەت یان گۆڕانکارییێن خانەیێن پەنجەشێرێ دکەنە ئارمانج دبیت بهێنە بکارئینان.
5. چارەسەریا بەرگری:
بۆ هندەك پەنجەشێران، چارەسەریا بەرگریێ دبیت هاریکاریا سیستەمێ بەرگریا جەستەی بکەت بۆ نیاسین و بەرهنگاربوونا خانەیێن پەنجەشێرێ، بوارەکێ ئومێد بەخشە بۆ ئەو پەنجەشێرێن کو گۆڕانکاریێن بۆماوەیی یێن تایبەت هەنە.
6. چاڤدێریا پاڵاتیڤ:
د قۆناغێن پێشکەفتیدا، چاڤدێریا پاڵاتیڤ سەرنجێ دئێخیتە سەر برێڤەبرنا نیشانان، باشترکرنا چەوانیا ژیان و کێمکرنا ئازاران.
خۆپاراستن:
هەرچەندە ڕێگری ل هەمی ڕەوشان ناهێتە کرن، بەلێ چەند ڕێکارەك دشێن مەترسیا تووشبوون ب پەنجەشێرا ڕیڤیکان کێم بکەن:
- تاقیکرنێت خۆ پاراستنێ: پشکنینێن بەردەوام، وەکو کۆلۆنۆسکۆپی، دشێت پۆلیپێن بەری پەنجەشێرێ و پەنجەشێرێن قوناغێن سەرەتایی دەستنیشانبکەت.
- پارێز و وەرزشکرن: پارێزەکا تەندروست کو دەوڵەمەندبیت ب ڕیشاڵ و فێقی و کەسکاتی، دگەل چالاکیێن جەستەیی یێن بەردەوام.
- هێلانا جگارەکێشان و سنووردارکرنا ڤەخوارنا کحولی: کێمکرن یان نەهێلانا جگارەکێشان و ڤەخوارنا کحولی دبیتە هوکارێ کێمکرنا مەترسیا پەنجەشێرێ.
- برێڤەبرنا کێشا لەشی: پاراستنا کێشا لەشی یا تەندروست گرنگە بۆ کێمکرنا مەترسیا پەنجەشێرێ.
دەرئەنجام:
پەنجەشێرا ریڤیکان ڕەوشەکا مەترسیدارە، بەلێ ب زوی دەستنیشانکرن و چارەسەریا گونجای، ئەگەرێ مانێ باشتر دبیت، تێگەهشتنا جۆر و هۆکار و نیشانێن نەخۆشیێ و جۆرێن چارەسەریێ و خۆ پاراستن ژ ئەڤێ نەخۆشیێ زۆر گرنگە. پشکنینێن بەردەوام و شێوازەکێ ژیانێ یێ تەندروست ڕۆلەکێ گرنگ دگێریت د کێمکرنا مەترسیا تووشبوونێ ب پەنجەشێرا ریڤیکاندا.
نڤیسەر: هێما کامیران
پێداچوونا زمانی: ئامینا ابراهیم
ژێدەر:
- 1. American Cancer Society
- 2. National Cancer Institute
- 3. Mayo Clinic