هندەک ژ هزر وتێگەهێن ئەفلاتوونی یێن سیاسی

ئەفلاتوون (427 - 347 پ.ز) ئێک ژ فەیلەسووفێن یوونانی یێن هەرێ کاریگەر بوو، و گەلەک تێگەهـ، تیۆری و هزر یێن گرێدای ب رێڤەبرنێ، سیاسەت و فەلسەفێ ڤە داناینە. کارێن وی بنیات دانان بۆ هزرا سیاسی یا رۆژئاڤایی یا پشتی وی ب سەدان سالا، و کارتێکرن ل سەر گەلەک بیرمەندێن دی کر. گەلەک ژ هزرێن وی یێن سیاسی د کار و پەرتووکێن وی دا هاتنە پێشکێشکرن، وەک پەرتووکا "کۆمار" و گەلەکێن دی. 

ئەفلاتوون د ئێک ژ کتێبێن خۆ دا دبێژیت: 

"گرانترین سزا بۆ رەتکرنا دەستهەلاتێ ئەوە کو تۆ ژ لایێ کەسەکێ ژ خۆ کێمتر ڤە بهێیە برێڤەبرن." - کۆمار 

ئەڤ ئاخفتنە باوەریا وی دیاردکەت کو کەسێن شەهرەزا و ژیر دڤێت پێشەنگیێ بکەن و ب بەرپرسیارەتیێن جڤاکێن خۆ ڕابن. 

د بەشێن ل خوارێ دا، هندەک ژ هزر وتێگەهێن ئەفلاتوونی یێن د هزرا سیاسی دا دێ هێنە دیارکرن. 

1. دادپەروەری هەڤسەنگییە د ناڤبەرا چینێن جۆدا یێن جڤاکێ دا

ئەفلاتوون، د کتێبا خۆ یا کۆمار دا، دبێژیت دا کو کەس یان تاک یێ دادپەروەر بیت، هزر، گیان و حەزێن وان دڤێت د هەڤسەنگییێ دا بن. ئەم دشێین بێژین کو هزر نوینەراتییا مێشکی دکەت، گیان هەست و دلە، و حەز ژی داخازکرنا مان وبەردەوامیێ یە و غەریزەیە. ب هەمان شێوە، ئەو شرۆڤە دکەت، کو دا کو دەولەت ژی یا دادپەروەر بیت، چینێن جۆدا دڤێت رۆلێن خۆ یێن گونجای ب هەڤئاهەنگی بجهـ بینن. 

ب ڤی رەنگی، ب دیتنا من یا گەلەک سادە، ئەز تێدگەهم کو ئەفلاتوون د راستی دا دگۆت کو هەمی مرۆڤ نەشێن د ناڤ جڤاکێ دا وەک ئێک بن، بەلێ هەر کۆمەکا خەلکی، یان هەر چینەک، دڤێت بەرپرسیار بیت ژ بەشەکێ ئەرکێن جڤاکی. هەر وەکی چەوا تاک خودان هزر، هەست و حەزە، هەمان تشت بۆ دەولەتێ ژی، دڤێت خودان هزر بیت (بیرمەند و فەیلەسووف) و هەست (دشێن ب خەلکی و جەماوەری ڤە گرێدەین) و حەز (ب بەرژەوەندی و پێدڤی و داخازیا دهێتە دیارکرن). ئەڤ چینە، دڤێت ب هەڤئاهەنگی کار بکەن، و هەر ئێک بەشێ خۆ و کارێ خۆ یێ تایبەت بجهـ بینیت، دا کو دەولەت دادپەروەر بیت. 

2. دەولەتا نموونەیی یا ئەفلاتوونی هزر لێ کری

ئەفلاتوونی دیسا پتر شرۆڤە کر کا پێکهاتەیا دەولەتا نمونەیی دڤێت ب ڤی شێوەیی بیت، و ل سەر سێ بەشان دابەش کرییە، هەر وەکی چەوا گیان ل سەر هزر (مێشک)، روح (هەست) و حەز (غەریزە) هاتیە دابەشکرن. وی گۆت کو دەولەتا نموونەیی دڤێت سێ بەش یان چین هەبن، و ئەو ژی ئەڤەنە: 

1. خۆدان دەستهەلات (شاهێ-فەیلەسووف): نوینەرایەتیا هزر، مێشک و ژیریێ دکەن. ئەو خودان زانین و زانستێ پێدڤی نە بۆ تێگەهشتنا باشی یان خرابییا هەر کارەکێ. ئەفلاتوونی فەیلەسووف هەلبژارتن کو ببنە خۆدان دەستهەلات ل ناڤ دەولەتا نموونەیی دا، چونکی ئەو ل دویڤ راستی و ژیریێ دگەرن. 
2. پاراستنا وەلاتی (شەرکەر): ئەو نوینەرایەتیا گیانی دکەن، بەرپرسیارن ژ پاراستنا دەولەتێ و جێبەجێکرنا یاسایان، هەروەسا خودان وێرەکی و دلسۆزی نە کو ڤی کاری ب شێوەیەکێ بەرپرسیار ئەنجام بدەن. 
3. بەرهەمهێنەر (جۆتیار، پیشەکار، بازرگان): ئەو نوینەرایەتیا حەزان دکەن، و پێدڤی و کەلوپەلێن مادی بۆ جڤاکێ دابین دکەن. و ئەفلاتوونی د راستی دا ئەڤ چینە ژ چینێن دی جودا کرن دا کو تێکەلی کاروبارێن رێڤەبەرنێ و دەولەتێ نەبن. 

ئانکو جڤاکێن کو دەستهەلاتەکا ژیر هەبیت، و پاراستنەکا دلسۆز و ب هێز بۆ جێبەجێکرنا یاسایێ هەبیت، و بەرهەمهێنەر بۆ بهێزکرنا ئابووریێ هەبیت، هەماهەنگییا وان یا جڤاکی ئاڤادبیت و دادپەروەری جهێ خۆ دگریت. هەر ئێک پێدڤییە ژ جهێ خۆ ڤە خزمەتا بەرژەوەندیا گشتی یا جڤاکی بکەت، و چ چین نەشێت یا دی بن دەست یان تەپەسەر بکەت، بەلێ دڤێت هەڤکاری و هاریکارییا ئێک و دوو بکەن، و ب ڤی رەنگی ناکۆکیێن جڤاکی و نەدادپەروەریێ براوەستینن. 

3. شاهێ-فەیلەسووف:

ئەفلاتوونی گۆت کو تنێ ئەو کەسێن ب  فەیلەسووف دهێنە دانان، خودان ژیری، شیان و زانینا پێدڤی نە بۆ وەرگرتنا دەستهەلاتی و بجهـ ئینانا دادپەروەریێ د ناڤ دەولەتێ دا. ئەو ژی ژبەر کو ئەو شێوەیێ باشیێ تێدگەهن، ئەو باشیا کو د جیهانا نموونەیی دایە، یا کو رۆناهیێ ددەتە وان یێن خودان ژیری و هزرمەند. 

4. مەتەلۆکا شکەفتێ

خەلکێن د دەولەتێ دا هەر وەکی کەسەکێ یە کو د شکەفتەکێ دا دژیت، ئەو جیهانا دەرڤە نابینن، راستی و ژیری ل دەرڤەی شکەفتێ یە، لێ ئەو تنێ رەنگڤەدانێن جیهانا دەرڤە ل سەر دیوارێن شکەفتێ دبینن. هەر کەسەکێ د ناڤ شکەفتێ دا دژیت ڤان رەنگڤەدانان ب شێوەیەکێ جودا تێدگەهیت، و کەس ژ دل نزانیت کا راستی و ژیریا ل پشت ڤان رەنگڤەدانا دا چیە. دەمێ کەسەک دچیتە دەرڤە دا ل دویڤ ژیری و راستیێ بگەریت، ئەو دزڤریت دا بۆ ئاکنجیێن شکەفتێ بێژیت کا وی چ دیتیە. لێ خەلکێن دناڤ شکەفتێ دا ل دژی وی سەرهلدانێ دکەن و ب گومان و بێ رێزی ڤە سەرەدەریێ دگەل دکەن.

ئەو کەسێن دچنە دەرڤەی شکەفتێ، د راستی دا فەیلەسووف و کەسێن ل دویڤ راستیێ دگەرن، لێ هەر دەمێ ئەو راستیێ بزانن، روبەرویێ چاڤێن گومان و بێ باوەریێ دبن ژلایێ ئاکنجیێن شکەفتێ ڤە. ژ بەر هندێ دڤێت ئەو هەول بدەن ئاکنجیێن شکەفتێ پەروەردە بکەن سەرەرای هەر سەرەدەرییەک نە جوان و خرابیەکا ژ وان دبینن. خەلک ل هەر وەلاتەکێ دا هندەکێن کێم ناڤ دا هەنە کو ژیری و راستیێ دزانن، بەلێ پا پتریا خەلکی د ناڤ شکەفتێ دا دژین و ڤان تشتا نزانن. سەرەرای هندێ، خۆ چەند خراب بەرسڤا راستیێ  بهێتە دان ژلایێ ئاکەنجیێن شکەفتێ ڤە، ئەو کەسێن کێم یێن ژیر و زانا دڤێت هەردەم هەول بدەن وان پەروەردە بکەن و زانینێ بەلاڤ بکەن. 

5. رەخنەیێن ئاراستەی دیموکراسیەتێ کری

ئەفلاتوونی رەخنە ل دیموکراسیا کو ل ئەسینا وی دەمی دهاتە پراکتیزەکرن گرت، و گۆت کو ئەو هەر وەکی هەلبژارتنا دەستهەلاتەکا نە ژ هەژی یە ژ لایێ جەماوەرێ نەخوەندەوار ڤە. وی باوەر دکر کو ئەڤە دشێت ببیتە ئەگەرێ ئاڵۆزی و تێکچوونا ئاسایشێ. ل شوینا هندێ، وی پشتەڤانی ل دەستهەلاتا ژیر و فەیلەسووف دکر، فەیلەسووفێن کو ل دویڤ راستی و باشیێ دگەرن، ئەوێن کو نە ژ بەر قازانجا خۆ یا کەسی، لێ ژبەر بەرژەوەندیا گشتی یا دەولەتێ دەستهەلاتێ برێڤەدبەن. 

هەر وەکی د دیموکراسیا دەمێ نوکە دا، خەلک نوینەرێن خۆ هەلدبژێرن دا ل جهێ وان بریارا بدەن، لێ د راستی دا، نوینەر ئەون یێن کو پتر پشتەڤانی بۆ بانگەشەیێن هەلبژارتنا و رێکلاما هەی، و یێن کو پتر کارتێکرنێ ل سەر رایا گشتی هەی، و مەرج نینە ئەو بن یێن هەولا خزمەتکرنا وەلاتێ خۆ بکەن. ئانکو، دیموکراسیێن ئەڤرۆ ژی، دگەل ئەو هەمی هزاران سال پشتی ئەفلاتوونی دبوریت، دبیت هێشتا هندەک ژ هەمان رەخنەیێن ئاراستەی جۆرێ دیموکراسیێ یێ ل ئەسینا هاتی کرن بۆ یێ نوکە ژی بهێتە کرن هەتا ڕادەیەکێ. 

رەخنە ل هزرا سیاسی یا ئەفلاتوونی

دیتنا ئەفلاتوونی بۆ شاهێ-فەیلەسووف وەک کەسێن خودان دەستهەلات و هێز ژ لایێ گەلەکان ڤە وەک تشتەکێ نەبەرئاقل دهێتە دانان، و پێکهاتەیا مەزن یا جڤاکی دێ ژ بەشداریا دیموکراسی و ئازادیێن گشتی بێ بەهر کەت،  یێن کو دێ ژ لایێ دەستهەلاتێ ڤە وەک "کەسەکێ نە ژیر و نە فەیلەسووف" هێنە دیتن. کۆمەکا بچیک یا دەستهەلاتداران کو بریارێ ددەن و دەستهەلاتێ دگرن دبیت ببیتە ئەگەر زۆرداری بەلاڤ بیت. وی هەروەسا جڤاک ل سەر سێ چینان دابەش کر، دەستهەلات (فەیلەسووف)، پاراستن (شەڕکەر)، و بەرهەمهێنەر (کارکەر)، و ئەڤە دشێت لڤینا جڤاکی سنووردار بکەت و بەردەوامیێ بدەتە نەوەکهەڤیێ دناڤ جڤاکی دا. ئانکو خەلک زوی ب زوی نەشێن خۆ ژ چینەکێ بۆ چینەکا بلند تر ببەن. ئەفلاتوونی دیموکراسی وەک سیستەمەکا ژ لایێ سەرکردەیێن نەژیر ڤە دهێتە برێڤەبرن دیت کو ژ لایێ جەماوەرێ نەخوەندەوار ڤە هاتینە هەلبژارتن، و داخواز کر کو جەماوەر ژ هەلبژارتنا سەرکردەیێن خۆ بهێنە دویر ئێخستن، کو ئەڤە دژی هەمی دیتنێن سەردەم یێن ل سەر بەشداریا سیاسی و مافێ خەلکی کو بریارێ ل سەر داهاتیا خۆ بدەن نە یا گونجایە. هندەکا ژی گۆت کو دەولەتا نموونەیی یا ئەفلاتوونی پێشکێشکری نە یا واقعی یە، بەلکو خەیالیە، و نە پراکتیکیە د جیهانا راستی دا. ژیری و دادپەروەریا د شاهێ-فەیلەسووف دێ ژ لایێ کی ڤە هێتە پیڤان؟ کی دێ بریارێ دەت کا کیژ کەس وەک کەسەکێ فەیلەسووف و ژیر هێتە هژمارتن؟ دگەل هندێ ژی، ئەو دبێژیت کو پێدڤی یە تنێ هندەک کەس یێن کێم دەستهەلاتێ بگرن و متمانە ب وانا بهێتە دان کو ب دەستهەلاتا تمام وەلاتی بڕێڤەببەن، کو دبیت ببیتە ئەگەرێ خراب بکارئینانا دەستهەلاتی ژ لایێ وان کەسێن کێم ڤە. 

دەرئەنجام

هزرێن ئەفلاتوونی یێن سیاسی و رێڤەبرنێ کارتێکرنەکا کویر ل سەر هزرا سیاسی یا رۆژئاڤایی کر، لێ د هەمان دەم دا رەخنەیێن مەزن ژی وەرگرتن. رەخنە لێ هاتە کرن و گۆتن کو نە واقعی، نە پراکتیکی، خیالی، و ئازادیێن کەسی سنووردار دکەت. هندەک بیرمەندێن پشتی وی، ب تایبەت ئەرستۆ، داخاز کرییە کو شێوەیێن رێڤەبەرنێ یێن پراکتیکی تر، واقعی تر و پتر گرنگیێ ب پشکداریا سیاسی بدەت بهێنە دانان. ل دەمەکێ دا هندەکێن دی وەک جۆن لۆک و جان-جاک رۆسۆ، هزر بۆ بهایێن دیموکراتی و ماف و ئازادیێن تاکەکەسی پشتی هینگێ دانان. بۆ ب دوماهیک ئینانا ڤێ گۆتارێ ب دیتنەکا جیاواز ل سەر سیاسەت و رێڤەبرنێ، یا کو جوداهیا د ناڤبەرا هزرا نموونەیی یێ ئەفلاتوونی و هزرا سیاسی یا نوی دا نیشان ددەت، ئەڤە گۆتنەکە ژ ئەرستۆ: 

"باشترین شێوەیێ حکوومەتێ ئەوە یێ کو چینا ناڤین کۆنترۆلێ تێدا دکەت، چونکی ئەو کێمترین کەسن کو ژ لایێ تووندرەویێ ڤە بهێنە کونترۆل کرن" - ئەرستۆ 

 

ئەگەر تە دیتنەکا جیاواز هەبیت یان تشتەکێ دی تە دڤێت ل سەر ڤێ گۆتارێ زێدە بکەی، هیڤیە کۆمێنتەکێ بنڤیسە.

نڤیسین: احمد مصطفى

ژێدەر: (1,2)