.jpg)
دسەردەمەکیدا کو سەرنجدان دڕاڤەکێ نویە، پتریا کەسان بووینە ئاڵۆدەیێن جیهانا میدیایێ، دهەمان دەمدا دووبارە بیرئینانا پێزانینان بوویە ئاستەنگەکا مەزن بۆ هەمی تەمەنان. سەرەڕای هەبوونا زیانێن ڤەشارتی یێن بکارئینانا کورتە کلیپان لسەر جەستەی و تەندروستیا مرۆڤی ب گشتی لێ دئەڤێ گوتارێدا دێ باس ل گوهوڕینێن مێشکی کەین ب ئەگەرێ بەردەوام بەرێخۆدانا کورتە ڤیدیویان، و بوچی ڕاوەستاندنا بەرێخۆدانا ڤان کورتە کلیپان بۆیە بەرهنگاربوونەکا بێ دوماهیك؟ ئەرێ کارتێکرنا ئەڤان کورتە ڤیدیویێن ژ 15 هەتا 60 چرکەیان لسەر کوئەندامێ دەمار چیە؟ پسیارا ژ هەمیان گرنگتر ئەوە بزانین ئەرێ چەوا دێ شێین خۆ ژ ئەڤێ ئاڵۆدەبوونێ ڕزگارکەین؟
دووبارەبوونا ڕەفتارەکێ دبیتە ئەگەرێ گوهوڕینا بارێ مێشکی یێ فیزیکی. دووبارەبوونا بەردەوام هێدی هێدی ئاراستەیێ خەلکی بۆ "بێ ئاگەهیێ" دگوهوڕیت، واتە هندی پتر دووبارە بیتەڤە، مێشک دێ فایێلەکێ سەخت دروست کەت، و دهەر دەمەکیدا دشێت ب شێوەیەکێ ئۆتۆماتیکی بێ بەشداریا هۆشیارانە بکاربینیتەڤە. لدویڤ ئەڤی لوژیکی، ئەگەر ڕۆژانە دەمەکێ زۆر بۆ بەرێخۆدانا کورتە ڤیدیویان تەرخان بکەی، دبیت نە بتنێ دەمێ خۆ ب هەروە ببەی، بەلکو دبیت کاریگەریەکا مەزن لسەر بازنەیێ کوئەندامێ دەمار هەبیت.
تیك توك
ڕاستە هاتیە زانین تیك توك دبیتە ئەگەرێ ئاڵۆدەبوونێ و ڕێژا دوپامینی کو هورمونێ خۆشیێ یە زێدەدکەت لێ ڕاستیا گوهوڕینا مێشکی و بارێ دەروونی ب ئەگەرێ تیك تیکوکی مایە ڤەشارتی. د ڤەکولینەکا زانستی دا هاتیە دیارکرن کو ئەو قوتابیێن پتر تیك توکی بکاردئینن پتر تووشی ئاریشەیێن دەروونی دبن و پتر تووشی خەموکی و دل تەنگیێ دبن و بیردانکەکا لاوازتر هەیە ژوان یێن کو تیک توکی بکارنائینن یان کێمتر بکاردئینن. و هەروەسا ڤەکولینەکا دی هاتە کرن کو تێدا دیاردکەت دویرکەفتن بۆ ماوەیێ حەفتیەکێ ژ سوشیال میدیایێ فشارێن دەروونی کێمتر دکەت و بیردانکێ بهێزتر دکەت. ڤەکولین باس ل بابەتەکێ دی یێ گرنگ دکەن ئەوژی توڕێن مێشکینە، توڕێن مێشکی بەردەوام پێکڤە هێرشێ دکەن داکو تو ب کارەکی ڕابی. هەر دەمەکێ تو ب کارەکی ڕابی کو پێدڤی ب سەرنجدانێ هەبیت، تورێن کو دبێژنێ Dorsal Attention Network کاردکەن کو ل هندەک بەشێن مێشکی هەنە. هەروەسا هندەك توڕێن دی هەنە کو ب هندەک کارێن دی یێن جودا ڕادبن لێ Default Mode Network کاردکەت دەمێ تو یێ/یا هشیاربی بەلێ دبێهنڤەدانێدابی، ئانکو ئەڤ بەشێن هە یێن مێشکی کێم د چالاکن دەمێ تو ب کارەکی ڕادبی بەلێ چالاکیەکا مەزن هەیە دەمێ سەرنجا تە لسەر چ تشتان نەبیت. یا گرنگە ل ڤێرێ بزانین کو ڤەکولین دیاردکەن بکارئینانا تیک توکی ئەڤان بەشان زۆڕ چالاک دکەت ئەڤجا ئەڤ چەندە وەدکەت کو سەرنجدانا تە ئالوزتربیت و هەروەسا بیردانکا تە لاواز دکەت چونکی مێشک دهێتە گرتن ب کارئینانا ئەڤان توڕێن مێشکی کو دبێژنێ Default Mode Network .
ئاریشا ژ هەمیان مەزنتر ئەوە کو ئەڤ کورتە ڤیدیویە چ دباش بن یان خراب بن وەل تە دکەن کو تو نەشێی بخوینی ژبەرکو خواندن درێژترە و تە بێزار دکەن ژ بەرێخۆدانا ڤیدیویێن درێژ یان گوهدانا وانەیان، چونکی مێشکێ تە فێربوویە تشتێن کورت و بساناهی و خۆشی بەخش. کارتێکرن زۆڕ یا مەترسیە ب تایبەتی لسەر زاڕۆکان لێ ب مخابنیڤە پتریا زاڕۆکان فێربووینە بکارئینانا تیك توکی، ئەڤجا یا پێدڤیە لسەر دەیک و بابێن خۆشتڤی دئاگەهداربن لسەر زاڕۆکێن خۆ.
دبیت تو بێژی ئەز بەردەوام تەماشەی بابەتێن مفا بەخش دکەم لسەر توڕێن تیك توکی و هەروەسا کورتە ڤیدیویان لهەمی توڕێن جڤاکی نە بتنێ تیک توکی، ئەزدبێژم ڕاستە ئەزژی دگەل تەمە لێ تو یێ/یا بێ ئاگەهی لسەر زیانێن وێ یێن ڤەشارتی، سەرەڕای هەبوونا بابەتێن باش و ب مفا لێ ژبیرنەکە ئەڤە جهەکە هەردووك بابەتێن باش و خراب لێ کومڤەبووینە و هاتینە دیزاینکرن دا تە وەکی موگناتیسی بکێشیتە خۆ، ئەڤجا شانسەکێ مەزن هەیە بەرێخۆدانا تە ژبۆ ڤیدیویێن باش بگوهوڕیت بۆ ڤیدیویێن خراب و ژبلی زیانێن وێ یێن دی لسەر مێشکی و ژیانێ ب گشتی. ئەگەر ژ ڕاستا تە حەز هەیە بابەتێن باش فێربی هەولبدە دەست بهاڤێژە پەرتووکەکێ و چ مەترسی لسەر مێشکێ تە نابیت و هەروەسا دیتن و بەرێخۆدانێن خراب تێدا کوم نەبووینە.
چەوانیا ڕزگاربوونێ ژ ئەڤێ ئاڵۆدەبوونێ
دبیت ڕاوەستیان ژ بەرێخۆدانێ یا بساناهی نەبیت بەلێ ئەگەر تو مەترسیێن وێ بزانی هێدی هێدی ئاسان دبیت و مێشکێ تە دێ تە ئاگەهدارکەت هەر جارەکا تو بەرهنگاردبی، ئەم نابێژین بتەمامی بەرێخۆدانا توڕێن کومەلایەتی بتایبەت کورتە ڤیدیویان براوەستینە، ڕاوەستیانا ب تەمامی دئێك دەمدا نە چارەسەریەکا کاریگەرە ژبەرکو مێشکێ تە ئێکسەر نەشێت بهێتە گوهوڕین و هوسا دێ هەست ب فشارێن دەروونی یێن توند کەی لێ یا گرنگتر ئەوە هێدی هێدی هندەك ڕێکارێن تایبەت بخۆ بدانی ژبۆ کێمکرنا ئەو دەمێ تو دبورینی لسەر ئەڤان توڕێن کومەلایەتی، و بزانە ئەو کیژ پلاتفوڕمە ب تایبەتی گەلەک دەمێ تە دبەت و هەولبدە ژێببەی. یا فەرە بهێتە گوتن دبیت دەستپیکێ تو هەست ب دلتەنگیێ بکەی پشتی تو بڕیارێ ددەی ماوەیێ بەرێخۆدانا سوشیال میدیایێ کێمتر بکەی لێ ب بێهنفرەهی و خۆڕاگریا تە و دگەل بورینا دەمی مێشکێ تە دێ زڤڕیتە بارێ خۆ یێ سروشتی.
ژ سەربۆڕا خۆ یا کەسایەتی فێربووم کو بێهنفرەهی کلیلا سەرکەفتنێ یە بۆ هەر گوهوڕینەکا تە دڤێت بکەی. دبیت بەرێخۆ بدەیە کورتە ڤیدیویەکێ و تو خەمگین بی و دەمێ ڤیدیویا لدویڤدا دهێت دبیت تە دلخۆشکەت، هزرا خۆ بکە ئەو کورتە ڤیدیویێن دشێن کێمتر ژ ئێك خۆلەکێ تە ب گرینن و هەروەسا گڕنژینێ بێخیتە سەر لێڤێن تە دباشبن؟ بێگومان نەخێر، چونکی ئەڤە کونتڕولێ ب هەست و سوزێن تە دکەت و تو ب بێ ئاگەهی بەرێخۆدانێ بۆ دکەی بێی کو بزانی تە دڤێت چ فێربی و چ ببینی و تو بتنێ تبلا خۆ لسەر تەلەفونا خۆ دخشینی و نزانی چ لدویڤدا دێ هێت و تو دمینی بێ بڕیار.
نڤیسەر: هێما کامیران