ئۆگست کۆنت (1798-1857) بیرمەندەکێ خۆدان هزروبیرێن جیاواز یێت کو بووینە ئەگەر بۆ دانانا زانستێ جڤاکناسیێ، وفەلسەفا زانستی ئەرێنی (positivism). ب بابێ جڤاکناسیێ دهێتە نیاسین، و شیایە کاریگەرییەکا مەزن ل سەر زانستێ فەلسەفێ و زانستێن جڤاکی بکەت.
ل سالا 1798 ل فەرەنسا ژدایک بوویە، و خاندنا خۆ ل خاندنگەهەکێ ل پاریس ل زانکۆیەکا ب ناڤودەنگ (ئیکلۆلێ پولیتیکنیک) خاندییە. دگەل هندێ کو ژبەر هندەک ئەگەرا نەشیایە خاندنا خۆ تمام کەت، لێ بێ گومان ئەڤ دەمێ وی ل ڤێ خاندنگەهێ گەلەک کاریگەری لێ کرییە.
گرنگترین هزر و تیورێن وی:
فەلسەفا ئەرێنی یان ژی زانستی:
کۆنت دهێتە نیاسین ب دانانا فەلسەفا ئەرێنی (positivism)، کو جەختێ ل گرنگییا بەلگەیێن زانستی و هزرکرنا لوژیک و ئەکادیمی کرییە، وەک ژێدەر بۆ زانستەکێ باوەرپێکری. هوسا دیارکرییە کو جڤاکێن مرۆڤان دگەل دەمی و پێشڤەچوونێ د سێ قوناغان دا دبوورن:
1- قوناغا ئایینی: د شلۆڤەکرنا هەر دیاردەکێ دا، پشت بەستن ب باوەریێن ب هێزێن مەزن تر ژ مرۆڤان دهێتە کرن. بۆ نموونە: خۆدێ، یان ژی جان (روح).
2- قوناغا فەلسەفی: هندەک تێگەهێن تایبەت دهێنە بکارئینان بۆ دیارکرنا هەر دیاردەکێ، وەک: سروشت، بناغە.
3- قوناغا ئەرێنی: کو زانست تێدا ب رێکا سەحکرنا تشتی بخۆ، و تاقیکرنا دیاردەیان، و میتۆدێن زانستی دهێتە ئاڤاکرن، ئانکو ل سەر بنەمایەکا دروست و تاقیکری، ل دویف دیتنا وی.
ئانکو ل دویف دیتنا ئۆگست کۆنت، پێدڤییە ژیان ل سەر بنەمایێ زانستی بهێتە ئاڤاکرن دا کو بەرەف گەشەکرنێ بچیت، و ب دیتنا وی چ بنەما بۆ هزرێن ئایینی نینە، ئانکو چ بەلگە ل سەر نینە، و هزرێن فەلسەفی دبنە بنەما بۆ لێپرسینا تشتا لێ ئەو تشتێن زانست نەشێت بگەهتێ یان تاقی بکەت. ئانکو هەر تشتەک زانست شیا تاقی بکەت ئەو ژی پێدڤییە بهێتە قوناغا ئەرێنی. و قوناغا ئەرێنی دبیتە دوماهیک قوناغ بۆ گەشەکرنا جڤاکێن مرۆڤان. ئەڤە بێ گومان تنێ وەک خاندن بۆ هزروبیرێن وی، لێ دبیت ل هەمی جهان و بۆ هەمی جڤاکان یا دروست نەبیت.
جڤاکناسی وەک زانست:
کۆنت ئەو کەس بوویە یێ کو ناڤێ زانستێ جڤاکناسیێ ب ئینگلیزی دانایە ب ڤێ شێوەی (sociology)، کو ژ دوو بەشان پێک دهێت: socius، ئانکو جڤاک، و logos، ئانکو زانست. و ب بابێ زانستێ جڤاکناسیێ دهێتە دانان، و گوتییە کو ئەڤ زانستە دبیتر ئەگەر بۆ دیارکرنا وان یاسایا یێن رەفتارێن مرۆڤان و پێکهاتەیێن جڤاکان دروست دکەن.
هەروەسا زانستێ جڤاکناسیێ بۆ دوو بەشان دابەش کرییە:
جڤاکناسییا نەلڤۆک: یا کو سەقامگیرییا جڤاکی و رێکخستنێ دخینیت.
جڤاکناسییا لڤۆک: یا کو گهورینا جڤاکی و گەشەکرنێ دخینیت.
ئەو هزرێن دەسپێکی ل وی دەمی بوونە ئەگەر زانستێ جڤاکناسیێ بەرەف پێش ڤە بچیت و گەشەبکەت هەتا گەهشتییە سەردەمێ نوکە.
هەرەمێ زانستان:
وەک پولینەک بۆ هەمی زانستان چێکرییە دا کو دیاربکەت کو چاوا زانستەک ب یێ دی ڤە گرێدایە. ئەڤ پولینکرنە ب زانستێ بیرکاریێ داسپێدکەت، پاشی یا گەردوونناسی، فیزیا، کیمیا، زیندەوەرزانی، و ب زانستێ جڤاکناسیێ ب دوماهیک دهێت. ئانکو وی زانستێ جڤاکناسیێ ل دوماهیکێ دانا وەک ئالۆزترین و گرنگترین زانست، چنکی ب هەمی زانستێن دی ڤە گرێدایە و جڤاکێ مرۆڤان ب هەمی ئالۆزیێن وی ڤە بخۆڤە دگریت.
هزرێن ئۆگست کۆنت کاریگەریەکا مەزن ل دویف خۆ هێلایە ل بوارێن فەلسەفێ و جڤاکناسیێ، و گرنگی دانا وی ب تاقیکرنێ و رێکێن زانستی بۆ شلۆڤەکرنا هەر دیاردەکێ بوویە ئەگەر زانست بگەهیتە ئەڤ رۆژا ئەم نوکە تێدا. و هزرمەندێن دویف وی هاتن و ل سەر هزرێن وی هیشتا ئاڤاکرن وەک ئیمیل دۆرکهایم و هیربیرت سپینسەر شیان زانستێ جڤاکناسیێ پتر و پتر بەرەف پێشڤەببەن. هندەک هزروبیرێن وی، ئێک ژ وانا مە بەحس نەکر، کو ب ئایینێ مرۆڤایەتیێ دهێتە نیاسین، دبیت بوونە ئەگەرێ هندێ گەلەک ئاییندار دژاتییا وی بکەن و رەخنێ لێ بگرن. لێ کاریگەرییا وی بێ گومان گەلەک مەزن بوویە دگەل هەمی رەخنەیێن ل هەمبەر وی دهێنە گوتن.
نڤیسەر: أحمد مصطفى