زمان یێ گرنگە بۆ پەیوەندیکرنێ و جۆدا دبیت ل دیڤ جۆداهییا کەلتورێ تە. و تشتەکێ سەیرە کو زمان کارتێکرنێ ل سەر شێوەیێ هزرکرنا مە بکەت، ڤی بابەتی بخوینە بۆ پتر پێزانینان!
ئێک ژ بهێزترین شیانێن کو مرۆڤی هەی زمانە
بۆ دەمەکێ درێژ مرۆڤان سەرەدەری ل گەل پەیڤان کرییە کو بتنێ ناڤلێنانەکە بۆ تشتان، و ل گەل زمانان وەک ڕێکێن جۆدا ژ بۆ پێکڤەگرێدانا پەیڤان بۆ ڤەگۆهاستنا هزر و هەست و تێگەهان. بەلێ زمان پترە ژ ڤێ چەندێ. ژبەر ڤێ چەندێ، دشێین هزر و بیرێن ئالوز دگەل ئێکودوو بکەین، چ ب دەنگەکێ بلند هاتنە بەحس کرن یان ژی ب حبری هاتنە نڤیسین. و هەروەسا ب ڕێکا زمانی دشێین هەست و ئەندیشە (خەیال) و کاران بلڤینین.
نوکە ژی بێ گومان زمانەکێ تایبەت نینە ل سەرانسەری جیهانێ پێ بهێتە ئاخڤتن، کو دنوکە دا پتری ٧٠٠٠ زمانان هەنە! و ئەڤ زمانە هەمی بشێوەیێن جۆداجۆدا ژ ئێکودوو د جۆدانە؛ و هەر ئێک ژ وان دەنگ و بنیاتێن خۆ و جۆدا هەنە.
و ل ڤێرێ پسیارەک بۆ مە دیاردبیت : ئەزێ زمان کارتێکرنێ
ل سەر شێوەیێ هزرکرنا مە دکەت؟ گەلەکان پشنیارکرییە کو بەلێ وەدکەت! ئەو دیتنا مە
بەرفرەههتر لێ دکەت، و زانینا مە کوورتر لێ دکەت، و شێوەیێ دیتنا مە بۆ جیهانێ دگۆهڕیت. بەلێ ب چ شێوە؟
زمان و کەلتوور دگەل ئێک دچن
زمان نە بتنێ ڕێکەکە بۆ پەیوەندیکرنێ دگەل هەڤدوو، ئەو پێکهاتەیەکە
ژ پێکهاتەیێن کەلتووری کو وێ تایبەتمەند و دەستنیشانکری لێ دکەت. ل دەمێ گەمگەشەکرنا
کەلتوور و زمانی دهێتە کرن ئاخفتنا "کەلتوور زمانە و زمان کەلتوورە" گەلەک
جاران دهێتە گۆتن و هەردوو هەردەم پێکڤە دگرێداینە. ئەڤە ڕامانا هندێ ددەت کو زمانێ
تو پێ دئاخڤی ڕەنگڤەدانا بەها و بیروبوچوونێن تە ددەت.
لدیڤ زمانناسێ مرۆڤناسی "دانیال ئێڤێرێت"،
زمان دشێت بهێتە دانان وەک یەکەیەکا کەلتووری بۆ پێکڤەگرێدانا بەها و جڤاکەکی، و
دهێتە شێوە و مودێلکرن ژلایێ ڤان کەسان ڤە. بۆ نموونە، ل دەمێ بەرێخۆدانا چەندین
زاراڤێن کەلتوورێ چینی دەربارەی خێزانێ هەی، دێ بێ گۆمان بینی چەندییا گرنگیپێدانا
چینییان بۆ ڤێ پەیوەندیێ.
و هێشتا دەربارەی ڤێ چەندێ، کو جڤاک و زمان ب یەکسانی
دگرنگن بۆ ئێکودوو. چونکی شیانا هەر کەسەکی یا زمانناسی، و زانین، و چەوانییا
بکارئینانا وی تا ڕادەیەکی کارتێکرن ژلایێ چارچۆڤێن جڤاکی یێن چەوانییا پەروەردەکرن
وفێربوونا وی ل سەر دهێتە کرن.
زمان گهۆڕینێ دئێخیتە ل سەر چەوانییا دیتنا مە بۆ تشتان
نموونەیەکا باش دیتنا مە یا جۆدا بۆ ڕەنگان. ژمارا دەستەواژەیێن بۆ ڕەنگان دیار بۆ مە ژ زمانەکی بۆ ئێکێ دی دجۆدانە. بۆ نموونە، کەسێن ب زمانێ ئینگلیزی د ئاخڤن ڕێژەیێن (یان ژی پلەیێن) جۆدا یێن شینی ب شینێ تاری و شینێ ڤەبی ناڤدکەن. بەلێ د زمانێ ڕووسی دا دبنە دوو پۆل بۆ شینی ئەو ژی (siniy) شینێ تاری و (goluboy) شینێ ڤەبی. د ئینگلیزی دا هەمان تشت هەیە بۆ ڕەنگێن دیتر : سورێ تاری و سورێ ڤەبی - و یێ دووماهیکێ دبێژنێ پیڤازی! و ل ڤێرێ دیاردبیت کو کەسێن ب دوو زمانان یان پتر بئاخڤن دێ هزرا خۆ جۆدا داننە ل سەر ڕەنگان چونکی زمانێن جۆدا بشێوەیێن جۆدا ڕەنگان جۆدادکەن. سەیرە، مانە؟
گەلەک نموونەیێن دی ژی هەنە ل سەر چەوانییە کارتێکرنا
زمانی ل سەر تێگەهشتنێ، هەر وەکو دیار د ڕەگەز و وەسفکرنا ڕوودانان دا. بەلێ کورتەیا
بابەتی هەر ئەڤەیە : زمان سنووران بۆ شیانێن مە بۆ تێگەهشتنا جیهانێ یان هزرکرن ل
سەر جیهانێ نادانیت، بەلکو فوکسێ دئێخیتە ل سەر تێبینیکرن و هزرکرنا مە ل سور لایەنێن
دەستنیشانکری ژ جیهانێ.
ئەڤە ڕامانا چ ددەت بۆ یێ ب دوو زمانان دئاخڤیت؟
سەرەرای وان تشتێن مە بەحس لێ کرین، نە یا سەیرە ئەو کەسێن پتر ژ زمانەکی دئاخڤن جیهانێ ب شێوەیەکێ جۆدا دبینن. گەلەک ژ ڤەکولینان دیارکرییە کو زمانێ نوی دشێت گۆهڕینێ د چەوانییا پێکڤە هەلکێشانا مێشکێ مرۆڤی بۆ پێزانینان دا بکەت، ئەڤجا، شیانێ ددەتە یێ ب دوو زمانان دئاخڤن ( یان یێن ب گەلەک یان فرەزمانان دئاخڤن) کو پتر ژ دیتنەکێ وەربگرن دەربارەی بابەتەکێ دەستنیشانکری. بۆ نموونە، بۆ کەسێن بریاران ددەت، ئەڤە دبیت گفتۆگۆکرنێ و شیانا دیتنا هەردوو لایان ژ ئاریشەکێ و تێگەهشتنێن جۆدا بساناهیتر لێ بکەت.
مفایێن زێدەتر بدەستدکەڤن ل دەمێ تو کەسەک بی دوو زمانان
بزانی وەک باشتر لێ کرنا جێبەجێکرنێ، بیرکرنەکا بهێزرتر، و باوەری بخۆ بوونێ زێدەتر
لێ دکەت. ژبەرهندێ کومپانیێن فرەشارستانی هەول ددەت هێشتا کەسێن دوو زمانی بدەتە بەر
کاری و هەروەسا پالپشتیکرنا هێزا کارییا وێ ب شیانێن زمانی یێن جیهانی یێن کو دشێن
د جهێ کاری دا بکاربینن و ل دەمێ سەرەدەریکرنێ ل گەل بکڕان وەک وان یێن تایبەتمەند
د چاڤدێرییا ساخلەمی و دارایی یێ دا.
ئەرێ دەزگەهێ تە هەمان تشتی دکەت؟ چونکی پشتی نوکە تە هێزا
زمانی زانی، دبیت تە بڤێت دووبارە ڕەخنەیا هەولا ئەزمونکرنا کومپانییا تە بۆ تە بکەی.
نڤیسەر: نورا عبدالسلام
ژێدەر: (1)