ئابور بوارەک تایبەتمەندیێت خو یێت هەین، ئەرێ وەک تاکە کەسەکێ نورمال یێ نە تایبەتمەند چ پێتڤییە ل سەر تە ژ ئابوری تو بزانی بو تە بەس بیت.؟ دێ بەحسێ لایەن و پێزانێن ئابووری کەین یێت گرنگ بو تە وەک تاکە کەس ل ڤێ گوتارێ. ئەڤ لایەنە پێناسا ئابووەی بخوڤە دگریت، پێکهاتەیێن بەرهەمئینانێ، تیور و سیستەمێن ئابووری، داخازکرن و بەردەست کرن، و سەرجەمێ بەرهەمئینانا نەتەوەیی دگەل گەلەک تێ گەهـ و پێزانینێن دی. ئەڤ گوتارە کورتکرنا کتێبا دکتور جاسم سولتانی یە، کتێبا پێنگاڤا تە یا ئێکێ بو تێ گەهشتن ب ئابووری، بو پتر پێزانینا تو دشیێ وێ پەرتووکێ بخینی.
ئەرێ زانستێ ئابووری چییە؟
زانستێ ئابووری ئەو زانستە یێ کو یاسایێن جڤاکی یێت گرێدای ب خاندنا بەرهەمئینان، و دابەشکرنا کەلوپەلێن مادی (دارایی) کو پێتڤیاتێیت مروڤان تێر دکەت ڤەدخینیت.
پێکهاتەیێن بەرهەمئینانێ:
- کارێ جەستەیی: کارێ کو تاکە کەس و مروڤ پێ رادبن.
- سروشت: سەرچاوەیێت سروشتی وەک نەفت و کانزا… هتد.
- سەرمایەیێ پارەی: وەک ئامیرەیێت بەرهەمئینانێ و كارگەهـ.
چاوا سیستەمێ ئابووری دەسپێکر؟
دەسپێکا سیستەمێ ئابوری ل ئەوروپا ب سیستەمێ دەربەگایەتی (feudalism) دەسپێکرییە، ل دەمێ شاهـ و خێزانێن شاهانە عەرد ددانە مەزنێت جڤاکی و ئەو ژی کرێکار و جوتیار ددانانە سەر و کار پێ دکر. پاشی پشتی باژێر دروست بوون و بەرهەمئینانا پیشەسازی دەسپێکر و تاکە کەس دشیا سەربەخو ژ خێزانێن شاهانە کار بکەت تەخەکا دی دناڤ جڤاکی دا چێبوو ناڤبەرا خێزانێن شاهانە و کارکەرا، ئەو ژی تەخا بورجوازی بوویە یان ژی یا بازرگانان. ل دووماهێکێ سیستەمێ سەرمایەداری (capitalism) دروست بوو دگەل دروست بوونا باژێرێت مەزن و دویر ئێخستنا کاریگەرییا دەستهەلاتی ل سەر سیکێ.
جوداهی دناڤبەرا ئابوورێ کەڤن و یێ نووی دا:
- ب یاسا کرنا خاوەندایەتی: بەرێ عەرد ب جوتیار و کارکەرا ڤە مولکێ خێزانێن شاهانە بوویە، لێ ب یاساکرنا خاوەندایەتیێ تاکە کەس نوکە دشێن ببنە خودان عەرد و مولک.
- سیکەکا رێکخستی: بەرێ رێکخستن بو پروسێسا کڕین و فروتنێ، و کرێکرنێ و دانا قەرزا نەبوو.
- پێکهاتێن بەرهەمئینانێ: پارە و عەرد و سەرمایەیێ دارایی وەک بەرێ نەمایە، شیانێن کڕین و فروتنا ڤان تشتا نەبوویە.
- گاریگەرییا پارەی ل سەر زەنگینبوونێ: زەنگینییا جڤاکی ژ زەنگینییا وان کەسا ئەوێت کار دکرن و پارە کوم دکرن نەدهات بەرێ، بەلکو ب هێزێ و ململانێ و شەرێن درێژ هندەک تاکە کەس ب دەست خوڤە دئینان.
- سەقامگیری: سەقامگیرییا ژیانا ئابووری بەرێ پتر بوو ژ نوکە، نوکە گهورینێن گەلەک مەزن دبیت د ماوەیەکی کورت دا رویبدەن د ژیانا ئابووری دا.
تیوریێت مەزن یێت ئابووری:
- ئادەم سمیث: خودانێ تیورا سەرمایەداری یا گەشبین، دبینیت کو سیک بخو دشێت خو رێک بێخیت و هەوجەی مایتێکرنا دەستهەلاتی ب ئێک جاری نینە.
- کارل مارکس: دوژمنێ سەرمایەدارێی یە، سیستەمێ سەرمایەداری دبینیت رێک چین و تەخێن جودا یێن جڤاکی پێ شەر بکەڤن، دبینیت کو پێتڤییە چیناتی ب ئێک جاری نەمینیت و دەستهەلات تنێ کونترولا رێکێن بەرهەمئینانێ بکەت.
- جۆن کینز: خودانێ سەرمایەدارییا مامناوەند، دبینیت کو پێتڤییە دەستهەلات هند مایتێکرنێ د سێکێ دا بکەت کو تنێ هاوسەنگییا وی بپارێزیت.
داخازکرن و بەردەست کرن:
- داخازکرن ل سەر کەلوپەلا ئەوە کا خەلک د ناڤ جڤاکەکێ دا چەند ژ جورەکێ کەلوپەلا دڤێت د ماوەکێ دیارکری دا.
- بەردەست کرن ئەوە کا کارگەهـ چەند دشێت ژ جورەکێ کەلوپەلا بەردەست کەت ناڤ سیکێ دا د ماوەکێ دیار کری دا.
- دەمێ داخاز کرن ل سەر کەلوپەلەکێ زێدە دبیت، بهایێ وێ زێدە دبیت.
- دەمێ داخاز کرن ل سەر کەلوپەلەکێ کێم دبیت، بهایێ وێ کێم دبیت.
- دەمێ بەردەست کرن یا کەلوپەلەکێ زێدە دبیت، بهایێ وێ کێم دبیت.
- دەمێ بەردەست کرن یا کەلوپەلەکێ کێم دبیت، بهایێ وێ زێدە دبیت.
دێ چاوا زانین کو ئابووری وەلاتەکێ یێ د گەشەکرنێ دا و بەراورد کەین دگەل سالێت بوری؟
دا کو بشێن بەرسڤا ڤێ پسیارێ بدەین پێتڤییە دەسپێکێ بزانین کا سەرجەمێ بەرهەمئینانا نەتەوەیی (GNP) چییە؟
ئەڤە وەک نیشاندەر بو مەزنییا ئابووری وەلاتی دهێتە بکارئینان، کو ب ڤان 4 لایەنا دهێتە دەست نیشان کرن:
- تاکە کەسێن جڤاکی (بکارهێنەرێت خزمەتگوزارییا).
- وەبەرهێنەرێت جڤاکی (قەرزا وەردگرن و کارگەها دروست دکەن): کەرتێ تایبەت
- دەستهەلاتا جڤاکی (خزمەتگوزاریێن گشتی چێدکەت وەک رێک و قوتابخانە و خەستە): کەرتێ حکومی
- بازرگانێن دەرەکی (وەبەرهێنەرێ دەرەکی)
دا کو ئەم بزانین کا زێدە بوونا سەرجەمێ بەرهەمئینانا نەتەوەیی (GNP) وەک گەشەکرن دهێتە هژمارتن یان نە پێتڤییە 3 پسیارا بکەین:
- ئەرێ هەڵئاوسان یان ژی تضخم ژێ ئینایە خارێ؟ 10٪ وەک هەڵئاوسان پێتڤییە ژێ بهێتە کیم کرن.
- ئەرێ داهاتێ هەر تاکە کەسەک زێدە بوویە؟ دبیت ژمارە خو پشتی کێم کرنا 10٪ هەر وەک زێدە بوونا داهاتێ تاکە کەسان بەرجستە نەبیت ژبەر زێدە بوونا ژمارا هارولاتییان، ژبەر هندێ پێتڤییە ئەو ژمارە ل سەر تاکە کەسان بهێتە دابەش کرن ( GNP / capita ) دا کو بزانین ئەگەر داهاتێ تاکە کەسان د زێدە بوونێ دایە.
- ئەرێ ئەڤ زێدە بوونە ل سەر هەمی چین و تەخا دابەش بوویە یان ژی تنێ ل سەر چینا زەنگین داهات کرییە؟ پشتی دابەش کرنێ ل سەر هەر تاکە کەسەکێ جڤاکی پێتڤییە بزانین کا ئەڤ زێدە بوونە هەمی تەخێن جڤاکی گرتییە یان تنێ ئێک تەخ.
گەشەسەندن چییە ؟
گەلەک پێناسە بو هەنە لێ ئێک ژ وانا ئەڤەیە: زێدە بوونا داهاتێ راستەقینە یێ تاکە کەسا د ناڤ جڤاکی دا کو بشێن پیتڤیێن خو ب دەست ڤە بینن و ژیانەکا بەرهەمدار و ب رێز و کەرامەت بژین.
مەرجێن ب جهـ هاتنا گەشەسەندنێ:
- پێزانینێن پێتڤی بو پلاندانانێ و راست ڤە کرنێ.
- گەشەپێدانا مروڤی و بەردەست کرنا تاکە کەسێن شارەزا د بوارێن شولی دا.
- سیاسەتەکا ب گەرەنتی هەبیت: چنکی گەشەسەندن پێتڤی ب وەبەرهێنەرا یە و خودان پارە و یێت هوسا ترسنۆکن.
- هەبوونا ئاسایشێ و سەقامگیریێ.
تیورێن گەشەسەندنا ئابووری:
- تیورا پالدەرێ بهێز: دا کو وەلاتەک ژ وەلاتێن جیهانا سیێ گەشە بکەن، پێتڤییە ژێرخانەک بهێز هەبیت و پارەی ل سەر چێکرنا رێک، و ڤەگوهاستن و کەهرەبێ بمەزێخیت، هەر وەسا ل سەر گەشەپێدان و ئاڤاکرنا مروڤان و کارکەران ب مەزێخیت. پشتی هنگێ دەست ب بەرهەمئینانێ بکەت ب رێکا بەردەست کرنا پارەکێ وەبەرهێنانێ یێ مەزن چ ل ناڤ وەلاتی بیت یان دەرەکی بیت.
- تیورا گەشەسەندنا هەڤسەنگ: گەشەسەندنەکا هەڤسەنگ د هەر سێ کەرتێن سەرەکی یێن ئابووری، ئەو ژی: خزمەتگوزاری، پیشەسازی، چاندن.
- تیورا گەشەسەندنا نەهەڤسەنگ: دەمێ دەستهەلات پروژەکێ سەرەکی هەبیت دڤێت جەختێ ل سەر بکەت، وەک کەرتێ نەفتێ، ڤێجا هەمی شیانێن خو بەرەف وی کەرتی دبەت.
کڕین و فروتن چاوایە د بەرێ و نوکە دا:
- وەک ئالوگوڕ دەسپێکرییە، تشتەک ل هەمبەر تشتەکێ دی.
- پاشێ زێر و زیڤ وەک دراڤ هاتنە بکارئینان.
- پاشی ب رێکا پارەیێ لاپەری کڕین و فروتن جهێ خو گرت.
بورسە چییە؟
سیکە بو کڕین و فروتنا بەشێن کومپانیا، سیکا دارایی یە.
ل دووماهیکێ، هیڤیدارم کورت کرنا من بۆ ڤێ پەرتووکێ یا مفادار بوویە و هزرێت نڤیسەری یێت سەرەکی گەهشت بن. بو پتر خاندنێ ل سەر ڤی بابەتی تو دشیێ پەرتووکێ ب تمامی بخینی.
نڤیسەر: احمد مصطفى
ژێدەر: خطوتك الأولى نحو فهم الاقتصاد، دكتور جاسم سلطان.