دا کو خەلکەک بشێت چارەسەرییا تشتەکێ بکەت، پیدڤییە وەک دەسپێک ب وی تشتی بگەهیت. دا کو هەر وەلاتەک ژ نەساخییەکێ خلاس بیت، پێدڤییە دەسپێکێ بهێتە دەستنیشان کرن. ژبەر هندێ ژی، دا کو بشێن گەندەڵیێ ل ناڤ دامودەزگەهێن میری کێم بکەین، پێدڤییە ئەم بزانین کا چ تشتە؟ جورێن وێ چنە؟ و چ رێک هەنە بۆ کێمکرنا کاریگەرییا ڤێ دیاردێ یان ژی نەهێلانا ڤان کریارێن هوسا ب ئێک جاری. دێ ل ڤێ گوتارێ ژی هەر بەحسی ڤان خالا کەین.
گەندەڵی: ئێشا جڤاکێن بێ یاسا
گەندەڵی ئێکە ژ کەڤنترین کێشەیێن جڤاکێن مرۆڤایەتی. گەندەڵی هەر ل سەردەمێ کەڤن وەرە هەبوویە ل هەمی جورێن کومەڵگەهـ و جڤاکێن مرۆڤایەتی. و دهێتە پێناسە کرن ب بکارئینانا هێز و شیانێن ب کەسی دهێنە دان ژلایێ خەلکی ڤە بۆ مەرەمێن کەسوکی و بەرتەنگ. وی دەمی رویدەت دەمێ کەسەک ل جهەکێ بەرپرسیارەتیێ، چ ل ناڤ دەزگەهێن حکومەتێ دا، یان ژی ل ناڤ کۆمپانی و رێکخراوێن جڤاکی، رادبیت ب بکارئینانا جهێ خۆ، و شیانێن خۆ، بۆ بدەستڤەئینانا قازانجێن کەسی و بنەماڵەیی. و ب کرنا ڤان کریاران، ئەو قازانجێ ل خۆ و کەسێن ژمارە کێم یێن دەوربەرێ خۆ دکەت، هەر وەسا د هەمان دەم دا مافێ کەسێن دی دخوت. کوفی عەنان، سکرتێرێ گشتی یێ بەرێ یێ نەتەوەیێن ئێکگرتی دبێژیت:
«گەندەڵی پەتایەکێ خوڕندەیە کو هیدی هیدی زیانێن جودا جودا ب جڤاکی دگەهینیت.»
جورێن گەندەڵیێ
گەلەک رێک بۆ کرنا گەندەڵیێ هەنە، زانینا ڤان ڕێکان دێ یێ باش بیت بۆ هزرکرنێ د رێکێن چارەسەریێ دا بۆ هەر جورەکێ.
ئێک: بەرتیل
ئەڤە دبیت ئێک بیت ژ بەربەلاڤترین جورێن گەندەڵیێ. د ڤی جوری دا کەسەک دیارییەکێ، یان بڕەکێ پارەی، یان هەر تشتەک دی یێ ب بها ددەتە کەسەکێ خۆدان هێز و شیان دا کو کاریگەریێ ل بڕیارا وی/وێ بکەت. نموونا هندێ ژی ئەگەر مقاولەک بڕەکێ مەزن یێ پارەی بدەتە بەرپرسەکێ دا کو کومپانیا وی هەلبژێریت بۆ بجهئینانا پرۆژەکێ یەکەیێن نێشتەجێبوونێ.
دوو: خارنا پارێ گشتی
ل ڤی جوری، ئەو کەسێ ب شیان و هێز ل ناڤ دەزگەهەکێ دا، بڕەکێ پارەی ب وی دهێتە دان کو پارێت خەلکی نە، پارێت گشتی نە. ل شینا کو بۆ مەرەما وان پارا بهێتە بکارئینانا، ئانکو مەرەما خزمەتکرنا خەلکی، ئەو رادبیت یان هەمی یان بەشەکێ وان پارا بێ زانینا خەلکی بۆ خۆ دبەت. ئەڤە ژی ب تایبەت ل ناڤ جهێن بلند یێن فەرمی رویددەت وەک وەزارەت و حکومەت، یان ژی ل جهێن بلند ل ناڤ کومپانیێن بازرگانی. نموونا هندێ ژی ئەگەر وەزیرێ پەروەردێ ب بڕێ چەند ملیون دولارەک بهێتە راسپاردن بۆ ئاڤاکرنا قوتابخانەیەکا نوی، لێ رادبیت ب نویژەنکرنا قوتابخانەیەکا کەڤن و پارێت ماین بۆ خۆ و بۆ بێ دەنگکرنا کەسێن ب پرۆژەی ڤە گرێدای ببەت.
سێ: خزمەتکرنا خزم و هەڤالان
ل ڤی جوری، کەسێ ب شیان و هێز، ڤان شیانان بکاردئینیت بۆ خزمەتکرنا کەسێن نیزیک یێن خۆ، ل شینا کو بۆ بەرژەوەندیێن گشتی کاربکەت. ئانکو دێ رابیت ب هەلبژارتنا خزمێن خۆ، پسمامێن خۆ، مرۆڤێن خۆ، هەڤالێن خۆ، و کەسێن نیزیک، ل هەر دەرفەتەکا دهێت کو تێدا مفایێ بگەهینتە وانا. ل شینا کو کەسێن زیرەک و ژ هەژی بکاربینیت بۆ کارێن گشتی، کەسێن نیاس دئینیت، ل شینا کو گرێبەستان بدەتە کۆمپانیێن ژهەژی و کوالیتی باش، ڤان گرێبەستان ددەتە کۆمپانیێن مرۆڤێن خۆ، و هوسا… ئەگەر نموونەکێ وەرگرن، کەسەک کو سەرۆکێ حکومەتێ بیت ڕادبیت ب دەستنیشان کرنا پسمامێ خۆ وەک وەزیرێ لەشکری و بەرگیری یان یێ ناڤخۆ.
چار: وەرگرتنا سەرچاوەیێن کەسێن دی ب هەڕەشە و بکارئینانا هێزێ
دەمێ ئێک هێزەک مەزن هەبیت، و دشێت کەسێن چەکدار بکاربینیت، یان ژی دشێت هێزا یاسایێ بۆ بەرژەوەندیێن خۆ بکاربینیت، دبیت بۆ هندێ بهێنە بکارئینانا بۆ ترساندنا کەسێن دی ب ڤێ هێزێ دا کو هندەک ژ سەرچاوەیێن خۆ پێلن و بدەنە وی/وێ. هەر وەکی کەسەکێ خۆدان میلیشیایەکێ مەزن ل ناڤ وەلاتەکێ یان ژی سەرۆکێ مافیایە، یان ژی کاریگەرییەکا مەزن ل سەر دادگەها هەیە، کو ئەو شیانێت خۆ بکاربینیت بۆ هەڕەشە کرنێ ل سەر هندەکێن دی و پارێن وانا ژێ بستینیت.
پێنج: گەندەڵییا سیاسی
ئەڤە ژی گرێدایە ب سیستەمێ سیاسی یێ وەلاتی و بکارئینانا سیاسەتا گشتی بۆ بەرژەوەندیێن پارتەک یان لایەنەکێ سیاسی. چێکرنا یاسایێن دەنگدانێ یێن د بەرژوەندییا هندەک لایەنا دا، یان ژی ساختەکاری د دەرئەنجامێن هەلبژارتنان دا. بۆ نموونە بکارئینانا ماڵێ گشتی بۆ بانگەشەیێن هەلبژارتنا.
شەش: گەندەڵییا یاسایی
ل دەمێ دادوەر و کەسێن ب حوکم کرنا خەلکی رادبن بەرتیلا وەرگرن یان ژی هەر رێکەکا دی دا کو حوکمەکێ خەلەت یان نە یێ دادپەروەر بدەن.
چارەسەریێن گەندەڵیێ
- بهێزکرنا دامودەزگەهێن گشتی و یاسایێ
- روونی و شەفافیەت د بکارئینانا ماڵێ گشتی و سەرچاوەیێن وەلاتی
- بهێزکرنا رێکخراوێن جڤاتا سڤیل و میدیا ئازاد
- بکارئینانا تیکنولۆجیا نوی و ئامیرێن ئەلکترونی بۆ بجهئینانا کارێن گشتی
- بەلاڤکرنا هوشیاریێ و پەروەردەکرنا خەلکی
- بجهئینانا یاسایێن گەلەک توند بۆ پاراستنا وان کەسێن کو گەندەڵیێ دگەهیننە جهێن بلند تر دا کو خەلک بشێت بێ ترسا کەسێ دژی گەندەڵیێ براوەستیت
دەرئەنجام
گەندەڵی کێشەیەکا ئاڵوزە کو ل هەمی جڤاکان تا ڕادەکێ هەیە. دشیان دا نینە ب ئێک جاری بهێتە ژناڤبرن، لێ گەلەک یا ساناهییە کو بهێتە کێم کرن و کاریگەریێن وێ بهێنە کونترول کرن. ئەڤە ژی دێ ب رێکا بهێزکرنا رۆڵێ یاسایێ، پەروەردەکرنا خەلکی، و چاڤدیریا خەلکی بخۆ بۆ دەزگەهێن میری. ل دوماهیکێ ژی پێدڤییە خەلک ل هیڤیا هندێ نەبیت گهورین ژ کەسێن سەری بهێت، بەلکو ئەو بخۆ ببنە ئەگەرێ گهورینێ، کو ل سەر هندێ ژی باراک ئۆباما دبێژت:
«گهورین ژ واشنتۆن دەسپێناکەت، بەلکو گهورین بۆ واشنتۆن دهێت»
ئانکو خەلک ئەگەرێ هەر گهورینەکێ نە، و سوپاس بۆ خاندنێ
نڤیسین: أحمد مصطفى