هەژی گوتنێ یە کۆ كاريگه‌رى يێن سترێسێ ل سەر ژیيانا مرۆڤی دبنە ئەگەرێ پەیدابوونا فشارا ده‌روونى، زاراڤەکێ ئاشنايه ب گەلەک ژ‌مە. ل ژييانا ڕۆژانه‌دا ب ئەگەرێ چه‌ندين ئەگەرێن ساده يان گرنگ و ب شێوازێن جودا جودا هه‌ست ب سترێسێ دكه‌ين، لێ بەلێ هندةك جاران ئەم بێئاگەهین ژ كاريگه‌رى يێن نێگه‌تيڤ بۆ سه‌ر ده‌روون و جه‌سته و ژييانامە ب گشتى.
هەروەسا جهێ ئاماژێیە کۆ هه‌ستكرن ب سترێسێ ژ كه‌سێ بۆ كه‌سەکێ ديكه جێوازه. هه‌روه‌كی چەوا هۆكار و ڕه‌فتاركرن ژیک ل دەمێ سترێسێدا دجێوازن، لێ بەلێ ب گشتى جه‌سته‌یێ مرۆڤی ب جۆرەكێ ڕێك و زيره‌كانه به‌رنامه‌ڕێژکری، كۆ بشێتن به‌رگێ چەندەکێ ژ سترێسێ بگریتن، كۆ پێتڤی يە و ژ زييانپێكه‌فتنێ دپارێزیتن. دگه‌ل هندێ ژیکدا سترێسا درێژخايه‌ن كاريگه‌ری دێ هەبیتن بۆ سه‌ر ڕه‌فتار و شیيانێن هزرکرنێ و ژييانا ڕۆژانه ب گشتى.
سترێس چييه؟
سترێس كارڤەدانێن جه‌سته‌ینە به‌رامبه‌ر ب بارۆدوخەکێ تايبه‌ت، کۆ مێشك وەسا دبینیت کۆ جه‌سته دێ تووشى زيانەکێ بیت. ئێدی هۆكاره‌كه واقيعى و به‌رجه‌سته بیت، يان حەتاکۆ ل خه‌ياڵا ئه‌وی كه‌سیدا بیت و ئەو بخۆ هزر لێ بکەتەڤه.
دەمێ كۆ مرۆڤ هه‌ست ب هه‌ڕه‌شه‌یەکێ دکەتن، كارلێكێن كيميايى ل جه‌سته ی دا دهێنە ریدان، كۆ ڕێکێ پێ دهێتەدان ب وی شێوه‌ي ڕه‌فتارێ دەربریت، كۆ ل زيانپێگه‌هشتنێ دوویر بيت. ل دەمێ سترێسێدا لێدانێن دلی ب شێوەکێ بەرچاڤ زێدەدکەن، و هەروەسا هه‌ناسه ژیک بلەز دبیتن، ماسوولكه گرژ دبن و په‌ستانا خوینێ بلند دبیت. بڤی شێوه‌ي ل ئاماده‌باشيێدا دبيت بۆ به‌رگريكرنێ ژ خۆ(1).
كارتێکرنێن سترێسێ ل سەر مرۆڤی:
هەروەکی یا دیار کۆ كارتێکرنێن سترێسێ ل سەر مرۆڤی دزۆرن، دێ ل ڤێره‌دا ئاماژێ ب دييارترین کارتێکرنان ده‌ين(2):
- سترێسا درێژخايه‌ن دشیياندایە کۆ ببیته ئەگەر ژ بۆ تووشبوونێ ب فشارێن خوینێ و شه‌كرێ ژ جۆرێ دوویێ. ل مێشكیدا هاتيیە تاقيکرن، دەمێ ژ بۆ ماوەیەکێ درێژخايه‌ن ڕووبه‌ڕووىێ سترێسێ دبین، تووشى خه‌مۆكييه‌كا توند دبن.
- به‌لێ ل سترێسا دەمکیدا، كۆ به‌رده‌وام نەبیت، يان دووباره نه‌بیتەڤه، ده‌ركه‌فتیيە كۆ كۆئه‌ندامێن به‌رگرىيێ بهێزد‌كەتن. هه‌روه‌سا هه‌ر ل مێشكیدا هاتيیە تاقىكرن، كۆ سترێسا خستنه‌سه‌رى ب ڕێىا به‌ندكرنێ بۆ چه‌ند دەمژمێرێن كێم ل جهەکێ گرتی، و هەروەسا بوویه ئەگەرێ هاندانا مێشكی ژ بۆ دروستكرنا ده‌مارێن خانێن نوی و هه‌روه‌سا شیانێن بیرەوەریان ژیک بهێز كرینە.
- تویفکلێ به‌شێ پێشڤه‌ى یێ ده‌ماغی، دگه‌ل هەبوونا سترێسا درێژخايه‌ندا بەرتەنگ دبیتەڤه.
- ل دەمێ سترێسێدا هۆرمۆنا كۆرتيزۆڵ ب بڕەکێ زۆر دهێتە دەرکەفتن، وه‌ك بەرسڤدانەک ژ بۆ ئه‌وێ سترێسێ، ئه‌ڤ چەندە ژیک ب شێوه‌يه‌كێ نێگه‌تيف كار دكەته سەر شیيانێن بيرهاتنێ و بیرە‌وه‌ریيان.
کارتێکرنێن سترێسێ ل سەر دەروونی:
جهێ ئاماژێ یە کۆ سترێسێ کارتێکرنێن مەزن ل سەر دەروونێ کەسان ژی هه‌يه ژوان کارتێکرنان پێکهاتینە ژ(3):
- دبیتە ئەگەرێ زوی ب زوی پەیدابوونا هەڵچونان و تووڕەبونێ.
- مرۆڤ توشی میزاجی بونێ دبن.
- هەروەسا زۆريیا سترێسێ دەربارەی بابەتەکێ و دبیتە ئەگەرێ هندێ کۆ شیيان نەمینن ژ بۆ كۆنترۆڵێ ل سەر کێشێ بکەت.
- هەروەسا ژدەستدانا شيیانێن ئارامكرنا مێشكی.
- هەروەسا دبیتە ئەگەرێ كێميیا باوەری ب خۆ هەبوونێ و هەستكرنێ ب تەنێ بوونێ و خەموکیيێ.
گرنگترین ئەگەرێن پەیدابوونا سترێسێ:
هەژی ئاماژێیە کۆ ئەگەرێن پەیدابوونا سترێسێ ڤەدگەرنەڤە بۆ دەمێ ده‌ماغى شييانێن كۆنترۆڵا بارۆدۆخەكێ تايبه‌ت بكەت، هەروەسا د شیاندا نەبیت پێشبينيیێ بكەت، كا چ دهێتە رویدان، ئه‌ڤ كه‌سه هه‌ست به سترێسێ د‌كەت(4).
- هه‌روه‌سا سترێسێ په‌يوه‌ندیى ب بارودۆخێن كۆمه‌ڵايەتی ژیک ڤە هه‌يه، هەرچه‌ند تاك ب چوارده‌ورێن خو ڤە گرێدای بیت، لڤێ چەندێدا كۆ په‌يوه‌ندیێن كۆمه‌ڵايه‌تي دگەل خەلکەکی ب به‌تين بن، ب ڤێ چەندێ ل ڤی بابەتیدا کۆ چوارده‌ورێن وی دێ ده‌ست دەنه ژيانا ویڤە، هێنده زێدە دێ تووشى سترێسێ بیت. هه‌روه‌سا ئه‌ف كه‌سانه ژیک كۆ خودان جهـ و پايه‌یێن كۆمه‌ڵايه‌تى، سياسى، ڕۆشنبيرى و هونه‌ريیى ديار هه‌يه، زێدەتر تووشى سترێسێ دبن. هه‌روه‌سا دەمێ کۆ تاك هه‌ست ب سته‌مەکا كۆمه‌ڵايه‌تى، ڕه‌گه‌زى، پيشه‌يى و سياسى هتد… دکەتن، دێ زێدەتر هه‌ست ب سترێسێ کەتن.
- چاڤەڕێكرن، يان خواستنا داخوازیێن زێدەتر ل هندێ كۆ تاك ل واقيعدا شیيانێن ده‌سته‌بەرکرنا وان هه‌يه، ديسان ڤە سترێسێ دروست دکەتن.
- ژيانا سه‌رده‌م و پێشكه‌فتنا ته‌كنۆلۆژيایێ سترێس سه‌ر مرۆڤان زێدەكریه. چونكه مێشك مرۆڤی زۆر بتر ژ جاران كار پێدهێتەکرن و هەروەسا جه‌ستێ وان ژی كێمتر ژجاران دلڤینێ دایە(5).
رێکارێن خۆ پاراستنێ ژ سترێسێ:
هیچ رێکەک نینە ب پشتراستیڤە پێشبینیيا ئەوێ چەندێ بکەین کۆ چ دبیتە ئەگەرێ هندێ کەسەک تووشی نەخۆشیا سترێسێ ببیت، بەلێ دشيیاندایە پێنگاڤ بهێتە دانان بۆ کێمکرنا کارتێکرنان و نیشانان ئەگەر هەست ب سترێسێ بکەین(6):
- هەرزوی داخوازا هاریکاریيێ بکە: هەروەکی گەلەک ژ حاڵەتێن دی تر یێن تەندروستی و دەروونی، چارەسەرکرنا سترێسێ دشیياندایە گەلەک زەحمەت بیت حەتا زێدەتر پاشبئێخن.
- دڤێت ب کەسەکێ چالاک بمینیت: ئەگەر بەشداریيا ئەوان چالاکیيان بکەت کۆ حەز ل سەر هەیە و وەل خۆ دکەن هەست ب باشیيێ بکەتن؛ هەروەسا خوشیيێ ژ کارلێکا کۆمەڵایەتی و پەیوەندیيێ دگەل چاڤدێران وەربگرن، ئەڤ چەندە ژیک دشيیاندایە سترێسێ کێم بکەنەڤە.
- هەروەسا پێکول بهێتە کرن کۆ دوویر بکەڤن ژ خوارنا کحول یان ماددەیێن بێهۆشکەر. بکارئینانا کحول و ماددەیێن بێهۆشکەر دبیتە ئەگەرێ سترێسێ یان خراپتر. لێ بەلێ پا ئەگەر کەسەک ئالۆدێ هەرئێک ژڤان ماددان بوو، ل ڤێرە وازهێنان رەنگە ببیتە ئەگەرێ هندێ هەست ب سترێسێ بهێتەکرن. ئەگەر دشيیاندا نەبیت ب تەنێ بهێلیتن، دڤێت سەردانا پزیشکی بهێتەکرن یان گروپەکێ پشتەڤانیيێ ببینیت ژ بۆ هندێ هاریکاریيا وی کەسی بهێتەکرن.
نڤیسین: ايمان احمد عبوش
ژێدەر:
- علي إسماعيل عبد الرحمن، القاتل الخفي: الضغوط : الأسباب والآثار والعلاج، 2008، ص35.
- غريغ ويلكنسون، الضغط النفسي، نشر والتوزيع دار المنهال، سعودية، 2013، ص 29-33.
- علاء عبد الرحمن سلمي، الإضطرابات والضغوطات النفسية في ضوء البرمجة اللغوية العصبية، نشر والتوزيع دار المنهال، سعودية، 2019، ص 33-34.
- حمزة الجبالي، أمراض إرتفاع وانخفاض ضغط الدم وعلاجها، الناشر: دار الأسرة للإعلام ودار عالم الثقافة للنشر، 2016، ص 13-14.
- عبد الواحد الكبيسي, صبري بردان الحياني، مدخل إلى التربية الخاصة، نشر والتوزيع دار المنهال، سعودية، 2014، ص 64.
- د. محمود شديفاتمحمد سالم السيد، النفسية وكبار السن، دار ماستر للنشر، ص 77-79.