گەلەک ژ مە گەلەک ڤیدیو و وێنەیان ل سەر رویدانێن نوکە یێن غەززە دبینن، ئەرێ ئەڤ رویدانە کەنگی و چاوا دەسپێکرینە؟ بۆ چ مێژوو دزڤرن و چاوا گەهشتنە ڤێ رادەی یا نوکە ل سەر؟ و پسیارا ژ هەمییا گرنگ تر کو دێ ل ڤێ گوتارێ بەرسڤ دەین، ئەو ژی کا ئەڤ رویدانێن نوکە دشێن ب ناڤێ جینوساید ب قەلەم بدەین؟ دبنە جورەک ژ درندەترین تاوانێن ناڤدەولەتی کو بۆ ژناڤبرنا قەومەکێ دهێنە بکارئینان؟
دێ گوتارێ دابەشی سێ بەشا کەین، یا ئێکێ مێژوویا شەرێ ناڤبەرا ئیسرائیل و فیلەستین دا، یا دووێ ژی هندەک ئامار ل سەر قەبارا کوشتنێ و زیانگەهاندنێ ب کەرتێ غەززە ڤە ل ڤی شەرێ دوماهیکێ دا، یا سیێ ژی دێ ل سەر هندێ بیت ئەرێ کا ئەڤ رویدانێن نوکە دبنە جورەکێ تاوانا جینوسایدێ یان نە؟
ئێک: ميژوویا شەرێ فیلەستین و ئیسرائیل
مێژوویا ڤی شەری بۆ سەردەمێ جەنگێ ئێکێ یێ جیهانێ دزڤریت، ل دەمێ ژناڤچوونا دەولەتا عوسمانی و کونترول کرنا فیلەستینێ ژلایێ بەریتانیا ڤە. ل وی سەردەمی، بەریتانیا راگەهاندنا بەلفور دەرئێخست، کو تێدا بەڵێن دا جوهییا کو وەلاتەکێ بۆ جوهییا ل سەر عەردێ فیلەستینێ بۆ وانا چێکەن. رهوریشالێن ڤێ راگەهاندنێ ژی بۆ سەردەمێ بەری هنگێ دزڤرن بۆ چەرخێ 19 دگەل پەیدا بوونا ڤەلڤینا صهیونی، کو ڤەلڤینەکا سیاسی و ئایینی یە هەولا چێکرنا وەلاتەکێ تایبەت بۆ جوهییا دکر.
هەر چاوا بیت، پشتی ژناڤچوونا دەولەتا عوسمانی ل شەرێ ئێکێ یێ جیهانێ و کونترول کرنا فیلەستینێ ژلایێ بریتانیا ڤە، جوهیێن ئۆروپا دەست ب مشەخت بوونێ کرن هەر ژ سالا راگەهاندنا بەلفورێ ل سالا 1917، و بەردەوام بوون ل سەر هندێ. و دگەل گەشەکرنا دەستهەلاتا نازی ل ئەلمانیا و سەرەدەرییا خراب یا وانا دگەل جوهییا، رێژە و لەزاتییا مشەختبوونێ بۆ فیلەستینێ زێدە بوو. و ئەڤە بەردەوام بوو هەتا سالا 1948، ل وی دەمی هندەک رویدانێن نەمرۆڤایەتی و درندانە ژلایێ جوهییان ڤە ل سەر عەردێ فیلەستینێ هاتنە کرن ب سەرێ عەرب و موسلمانێن وی وەلاتی. کو ئەو رویدان د مێژوویێ دا ب ناڤێ “النكبة" ئانکو کارەسات دهێتە نیاسین. ل ڤان رویدانان نیزیکی ملیون کەسێن فیلەستینی ژمالێن خۆ و جهێن خۆ کرنە دەر، و سەر وان دا گرتن. و هەر ل وێ سالێ ژی، 1948، ب فەرمی دەولەتا ئیسرائێلێ هاتە دامەزراندن. پشتی چەند سالەکا ژی ل سالا 1967 شەرەکێ دی رویدا و بوو ئەگەرێ دەرێخستنا نیزیکی 300 هزار کەسێن دی یێن فیلەستینی ژ مالێن وان.
ئەڤە ژی، ل ڤێ ماوەی هەمیێ دا، ژ سالا راگەهاندنا بەلفور 1917، هەتا دامەزراندنا ئیسرائیل ل 1948، هەتا شەرێ سالا 1967، خەلکێ جوهی ل ڤی وەلاتی ژ کەمینەکا ئایینی بۆ دەولەتەکا مەزن یا کو بەهرا پتریا عەردێ فیلەستینێ کونترول دکەت جهێ خۆ گرت. و عەرەب و موسلمانێن غەززە ژی گەلەک ژ وانا هاتنە دەرئێخستن ژ وەلاتێ خۆ، و بەرەف گەلەک وەلاتێن دەوروبەر چوون. ل ناڤ فیلەستینێ بخۆ دا تنێ دوو جهـ مان بۆ عەرەب و موسلمانا، ئەو ژی بەشەکێ بچیک ل رۆژهەلاتا ئیسرائیل کو دبێژنێ “West Bank” یان "الضفة الغربية" کو ل رەخێ رویبارێ ئوردنێ یە، و هەر وەسا کەرتێ غەززە کو ل باشور و رۆژئاڤایا فیلەستینێ یە ل سەر سنورێن میسرێ یە.
ل ڤان هەردوو جها ژی، تنێ ئێک جهـ هەیە کو ل بن دەستهەلاتا ئیسرائێلێ نینە، ئانکو ئێک ژ وان، “الضفة الغربية"، راستە عەرەب و موسلمان لێ دژین لێ هەر یا ل بن دەستهەلاتا ئیسرائیل ڤە. لێ جهێ دی، کو کەرتێ غەززە یە، یا ل بن دەستهەلاتا چەکدارێن دژ ب ئیسرائیل رابووین کو ل سالا 2007 غەززە کونترول کر کو ب ناڤێ “حەماس” دهێنە نیاسین. ژبەر هندێ ژی هەر ژ سالا 2007 هەتا نوکە گەلەک شەر بۆ سەر کەرتێ غەززە هاتینە کرن.
ئەڤە تنێ کورتییەکا ساناهی کرییە ل سەر شەرێ ئیسرائیل و فیلەستینێ و مێژوویا وانا. گەلەک یێ ساناهی کرییە، و گەلەک یێ سەرڤە سەرڤەیە، لێ وەک دیتنەکا گشتی ل سەر کا چاوا ئەڤە هەمی دەسپێکرییە یا باشە.
نوکە ئەم گەهشتن شەرێ نوکە یێ کو ل 7 ئۆکتۆبەر سالا 2023 دەسپێکرییە ل غەززە، و بەری بچینە ناڤ پسیارا سەرەکی یێ ڤێ گوتارێ، ئەرێ کا ئەڤ شەرە دبیتە جینوساید یان نە، دێ کورتییەکێ ل سەر ئامارێن زیانێن ب غەززە کەفتین ل ڤی ماوەی بەحس کەین.
دوو: ئامارێن شەرێ نوکە یێ غەززە
دگەل هندێ کو غەززە د راستی دا عەردەکێ گەلەک بچیکە، کو ژ 365 کیلومترێن چارگوشە پێکدهێت، ئانکو گەلەک ژ پارێزگەها دهوکێ بچیک ترە، کو پارێزگەها دهوکێ ل دویف ویکیپیدیا دبیتە پتری 10000 کیلومترێن چارگوشە. لێ د راستی دا، دگەل کو عەردەکێ بچیکە، نیزیکی 2.3 ملیون کەس ل سەر دژین. ئانکو ئێکە ژ پڕ ترین جهێن ژیانێ ل سەر رویێ عەردی. و دگەل دەسپێکرنا شەڕی ل 7 ئۆکتۆبەر سالا 2023، هەتا نوکە، و ل دویف نوی ترین ئامار، ئەڤە رویدایە:
- پتری 60 هزار کەس هاتنە کوشتن، کو ژ وانا ژی نیزیکی 17 هزار کەس زاروک بوون.
- پتری 100 هزار کەس هاتنە بریندار کرن.
- پتری 14 هزار کەس بەرزەنە و هزر د مرنا وانا دا دهێتە کرن.
- هەر هەمی مال و ئاڤاهیێن غەززە یان ب ئێک جاری هاتنە پێچ کرن یان ژی زیانەکێ مەزن پێ کەفتییە.
- 80% ژ ئاڤاهیێن بازرگانی ل غەززە هاتنە پیچکرن.
- 88% ژ قوتابخانا ل غەززە هاتنە پیچ کرن.
- 50% ژ خەستەخانا ل غەززە کار ناکەن.
- 68% ژ رێکێن هاتن وچوونێ ل غەززە خراب بووینە.
ئانکو ب کورتی و ب کورمانجی، ئەم دشێن بێژن کو کەرتێ غەززە د ماوەی شەری دا کرە عەرد، و گرنگ نەبوویە ب ئێک جاری کی بمریت، چەکدار، یان زاروک، یان ژن و ئافرەت، یان دانعەمر، یان کەسێن سڤیل.
تێبینی: ئەڤ ئامارە هەتا رۆژا 3 هەیڤا 2 سالا 2025 بخۆڤە دگریت.
سێ: ئەرێ ئەڤە دبیتە جینوساید؟
دا کو ئەم بزانین کا ئەڤ رویدانێن نوکە دبنە جینوساید یان نە، پێدڤییە ئەم پێناسا جینوسایدێ ل دویف یاسایێن نیڤ دەولەتی بزانین.
پێناسا جینوسایدێ:
ل دویف یاسایێن نیڤدەولەتی، جینوساید بریتییە ژ کرنا ئێک یان پتر ژ خالێن ل خوارێ دیار، ب مەرەما ژناڤبرنا بەشەک یان هەمی یێ گروپەکێ نەتەوەیی، ئیتنی، نەژادی، یان ژی ئایینی. کو ئەو پێنج خالە ژی ئەڤەنە:
- کوشتنا ئەندامێن وی گرۆپی.
- زیانگەهاندنەکا دژوار ب جەستە یان دەروونێ ئەندامێن وی گرۆپی.
- سەپاندنا بارودوخێن نەهەموار یێن ژیانێ ل سەر ئەندامێن وی گرۆپی.
- بجهئینانا هندەک رێکارێن نەهێلانا ئینانا زاروکان ل سەر ئەندامێن وی گرۆپی.
- ڤەگوهاستنا زاروکان ب زوری ژ وی گرۆپی بۆ گرۆپەکێ دی، کو ناسناما خۆ ژدەست بدەن.
مەرجێن بجههاتنا پێناسەی:
ئانکو دا کو ئەڤ پێناسە بجهبهێت، پێدڤییە سێ مەرج هەبن، ئەو ژی ئەڤەنە:
- پێدڤییە گرۆپێ خەلکی گرۆپەکێ نەتەوەیی، یان ئیتنی، یان نەژادی، یان ژی ئایینی بیت. ئانکو گرۆپەکێ جێگیر یێ خەلکی، نەکو گرۆپەکێ نەجێگیر بیت و هەژی پاراستنا ناڤدەولەتی نەبیت وەک گرۆپێن ئابووری یان سیاسی بۆ نموونە.
- پێدڤییە مەرەم یان ژی ئینیەتا ژناڤبرنێ هەبیت، چ ژناڤبرنەکا ب کوم یان ژی ب بەش. ژبەر ڤێ ئینیەتێ ژی کو زەحمەتە بەلگەکێ پێ بینی گەلەک رویدان هەنە ب جینوساید نەهاتنە هژمارتن.
- پێدڤییە هەر چ نەبیت ئێک یان ژی زێدەتر ژ وان پێنج خالێن د پێناسەی دا دیار هاتبیتە بجهئینان.
بۆچوونەکا ئەکادیمی ل سەر بجههاتنا ڤێ پێناسەی ل سەر غەززە:
ب بۆچوونا ئەکادیمیەکێ ژ زانکۆیا ستۆکتون، کو ب راز سیگال دهێتە نیاسین، کو رێڤەبەرێ پروگرامێ جینوسایدێ یە ل وێ زانکۆیێ. دبێژت کو ئەو رویدانێن ل غەززە رویددەن کەیسەکا نموونەیی یێ جینوسایدێ یە، هەر کا چاوا پەرتووک و ژيدەرێن زانستی بەحس دکەن. و هێشتا دیار دکەت کو هەر سێ مەرجێن جینوسایدێ ل سەر بجهدهێن، وەک ل خارێ دیار:
- ئەو کەسێن ل بن ڤی شەری دا گرۆپەکێ نەتەوەیی یە (فیلەستینی نە) و ئایینی یە (موسلمانن) و ئیتنی یە (عەرەبن) و ئەڤە ژی ئێک ژ مەرجان بجهدئینیت.
- ژ وان پێنج خالێن هاتینە گوتن ل ناڤ پێناسەی دا، راز سیگال دبێژت کو نە تنێ ئێک، بەلکو سێ ژی بجههاتینە، کو ئێک: کوشتن [پتری 60 هزار کەس] و دوو زیانا جەستەیی و دەروونی [پتری 100 هزار بریندار] و سێ بارودوخێن نەهەموان یێن ژیانێ [حصار و نەهێلانا گەهشتنا خارنێ و ڤەخارنێ و پێدڤیێن پزیشکی بۆ خەلکی].
- تنێ مەرجێ مەرەم یان ژی ئینیەتا ژناڤبرنا بەشەک یان ژی هەمی یێن ئەندامێن گرۆپی دمینیت، کو ل دویف بۆچوونا راز سیگال، ب ئاخفتنا سەروکێ ئیسرائیلێ دبیت بهێتە سەلماندن یێ کو تێدا دبێژیت:
“ وەلاتەکێ تمام یێ هەی ل وێرێ [بەحسی غەززە] یا کو بەرپرس ژ هندێ. ئەڤ تشتە راست نینە، درەوە یا هین دبێژن کو خەلکی سڤیل شولەپێ نینە. هەمی بەرپرسن [خەلکێ غەززە] ژ وێ ئەوا هاتییە سەرێ مە” - سەروکێ ئیسرائیل
ئانکو ل ڤێ ئاخفتنێ دیار دبیت کو ئارمانجا ئیسرائیل تنێ کەسێن چەکدار و حەماس نینە، بەلکو خەلکێ غەززە هەمی ب کەسێن سڤیل و زاروک و ئافرەت و دانعەمر ڤە. ئەڤ تشتە ژی ب کریارێن وان ل سەر عەردی دهێتە سەلماندن.
سوپاس بۆ خاندنێ، هیڤیا مفایی و ئەگەر تە بۆچوونەک ل سەر بابەتی هەبیت دشیێ بکەیە کومێنت.
نڤیسەر: أحمد مصطفى
ژێدەر:
- Israel-Palestine conflict: A brief history in maps and charts: https://www.aljazeera.com/news/2023/11/27/palestine-and-israel-brief-history-maps-and-charts
- THE CONVENTION ON THE PREVENTION AND PUNISHMENT OF THE CRIME OF GENOCIDE (1948): https://www.un.org/en/genocideprevention/documents/Genocide%20Convention-FactSheet-ENG.pdf
- Is What’s Happening in Gaza a Genocide? Experts Weigh In: https://time.com/6334409/is-whats-happening-gaza-genocide-experts/
- UN expert says she faces threats after Israel-Gaza genocide report: https://www.aljazeera.com/news/2024/3/27/un-expert-says-she-faces-threats-after-israel-gaza-genocide-report
- A top U.N. court says Gaza genocide is 'plausible' but does not order cease-fire: https://www.npr.org/2024/01/26/1227078791/icj-israel-genocide-gaza-palestinians-south-africa
- Israel-Gaza war in maps and charts: Live tracker: https://www.aljazeera.com/news/longform/2023/10/9/israel-hamas-war-in-maps-and-charts-live-tracker