جیهانا کو ئەم ئەڤرۆ دزانین گەلەک جودایە ژ وێ یا بەری چەند سەدان و هەزاران سالان. پێشڤەچوونا بلەز یێ کو ئەم د ڤێ سەردەمی دا دبینین، نە ب ڤی شێوەی بوویە د مێژوویێ دا د سەردەمێن بەرێ. د ڤێ گۆتارا کورت دا، قوناغ و پێنگاڤێن سەرەکی یێن کو مێژوویا مرۆڤایەتی تێدا دەرباز بوویە دێ هێنە گۆتن و ڕونکرن.
1. سەردەمێ پێش مێژوویێ
ئەڤە قۆناغەکە ژ مێژوویا مرۆڤایەتییێ کو گەلەک درێژە لێ د هەمان دەم دا ب گوهۆڕینێن بچیک و هێدی دەرباس بوویە. ئەڤ سەردەمە بەری داهێنانا نڤیسینێ بوویە، و د ڤێ سەردەمێ دا، تۆمارکرنا دیرۆک و ڕۆیدانان قەت نەهاتیە کرن. ژبەر هندێ ژی مە چ بەلگەنامەیێن نڤیسی ژ ڤێ سەردەمی نینن، لێ ب رێکا زانستێن جودا شێوازێ ژیانێ ل ڤی سەردەمی دهێتە زانین، ئەو ژی ب رێکا ڤەکۆلینا ل سەر پاشمایێن مرۆڤان. د ڤی سەردەمی دا، هۆمۆ ساپیەنس (مرۆڤێ ژێرمەند) دەرکەت، کو پێکهاتە و شێوازێ مرۆڤێن سەردەم هەیە، و ل ئەفریقایێ وەک ئێکەم جهـ لێ ژیایە. و هێدی هێدی د ڤی سەردەمی دا، زمان و کولتوور پێشدکەڤتن، کو بوونە ئەگەرێ دەرکەڤتنا پەیوەندیکرنێ، هزرا هێمایی، و هونەرێن دەستپێکێ وەکی نیگارکێشیا سەر شکەفتان. زێدەباری هندێ، د ڤێ قۆناغێ دا، شۆڕەشا چاندنێ رۆیدا و مرۆڤان دەستپێکر شێوازا ژیانا خۆ بگهورن ژ نێچیرڤان-کۆمکەر بۆ خەلکێن نیشتەجێبووی ل دەڤەرێن چاندنێ و چاڤدێریکرنا بەرهەمان ل نێزیکی چاڤکانیێن ئاڤێ و کەهیکرنا ئاژەلان.
ئەڤ بەشە ژ دیرۆکا مرۆڤایەتییێ گەلەک، گەلەک ژمێژە دەستپێکرییە، هەر ل دەمێ هەبوونا ئێکەم مرۆڤ و ب دوماهیک هات ب دەرکەڤتنا شارستانیێن کەڤن ل سالا 3500 ب.ز.
2. شارستانیێن کەڤن (3500 ب.ز. - 500 پ.ز.)
د ڤێ بەشێ ژ دیرۆکا مرۆڤایەتییێ دا، هندەک شارستانیێن کەڤن هاتنە دنیایێ، وەکی باژێر و دەولەتێن میزۆبوتامیا میسر و چین. د ڤێ سەردەمێ دا، نڤیسین هاتە داهێنان، و هندەک جۆرێن نڤیسینێ وەکی بزماری ل مێزۆبوتامیا و هیرۆگلیفی ل میسرێ هاتنە بکارئینان. ژبەر هندێ ژی ئەڤە دەستپێکا تۆمارکرن و پاراستنا زانست و بوویەرێن دیرۆکی بوو. زێدەباری هندێ، هندەک شارستانیێن دی وەکی یوونانی و رۆمانی پشکداری د فەلسەفە، زانست، یاسا و سیاسەتێ دا کرن پشتی وێ. میراتا وان و یا فەیلەسۆفێن وەکی ئەرستۆ و ئەفلاتوون هێشتا هەتا ئەڤرۆکە دهێنە نیشاندن، خاندن و پاراستن. هەمی ئەڤ شارستانیەتێن کەڤن پشکداری کرییە د سیاسەت و رێڤەبرنێ، زانست و تەکنۆلۆژیا و ئەدەبیات، ئایین و فەلسەفێ، بازرگانی، بیرکاری و ئەندازیاریێ دا.
ئێک ژ پشکداریێن گرنگ د هونەر و ئەدەبیاتێ دا ژ شارستانیا مێزۆپوتامیا داستانا گلگامێشە، کو ئێک ژ کەڤنترین بەرهەمێن ئەدەبی یە د هەمی دیرۆکا مرۆڤایەتییێ دا، کو هەست و بهایێن وەکی هەڤالینی و پێنگاڤێن بەرەڤ نەمرینێ وێنەکرییە. ئەڤ پارچەیا هونەری بەرزە ببوو هەتا کو هاتیە دیتن ڤە ل سەدسالا 19 ل نەینەوا، ل عیراقێ.
3. سەردەمێن ناڤین (قۆناغا ناڤەراست)
سەردەمێن ناڤین د راستیێ دا هاتینە دابەشکرن بۆ سێ بەشا: سەردەمێن ناڤینێن دەستپێکێ، بلند و دوماهیێ، هەر ئێک ژ وانا ژی هندەک رویدان و سەردەمێن جیاواز بخۆڤە دگرت، وەک دێ هێتە دیارکرن:
سەردەمێن ناڤینێن دەستپێکێ (500 پ.ز. - 1000 پ.ز.)
ئەڤ قۆناغە هەروەسا ب ناڤێ سەردەمێن تاری دهێتە ناسین، د ناڤ دا ئەوروپا پارچەپارچە ببوو بۆ مەملەکەتێن بچیک تر کو ب دەستێ هۆزێن جێرمانی دهاتن بڕێڤەبرن. سیستەمێ دەربەگی جهێ خۆ گرت و هاتە داناندن، کو د ناڤ دا ئەرد ژلایێ پاشایی ڤە دهاتە دابەشکرن ل سەر چینێن بلند و مالێن ب ناڤودەنگ و وان گوندی بکار دئینان بۆ رێڤەبرنا چاندنێ ل زەڤیان. د ڤی دەمی دا، کەنیسا کاثۆلیکی جهێ رێبەرایەتی و حوکومرانیێ بوو و دەستهەلاتا سیاسی و سەرپەرشتی ددەستێ وان دا بوو. د هەمان دەمدا، ل جهەکێ دی ژ جیهانێ، ئیمپراتۆریا ئیسلامی بەربەلاڤ دبوو و سەردەما زێڕینا ئیسلامی بوو ئەگەرێ پێشڤەچوونێن گرنگ د زانست، فەلسەفە و بازرگانیێ دا.
سەردەمێن ناڤینێن بلند (1000 پ.ز. - 1300 پ.ز.) :
گەشەبوونا ئابووری پیچەک رویدایە و هێدی هێدی د ڤی سەردەمی دا جهێ خۆ دگرت ژبەر پێشکەفتنا د چاندنێ دا چێبووی، کو بوونە ئەگەرێ زێدەبوونا بەرهەمهێنانا خوارنێ. جڤاکان ل ئەوروپا ب شێوەیەکێ هەرەمی هاتبوو رێکخستن و پاشا ل سەرێ هەمیان بوو، پاشی ناڤدار وبنەمالێن گرنگ، و پاشی شەرکەر و لەشکر و ل دوماهیکێ ژی گوندی و کاسبکار ل بنی بوون. د ڤی سەردەمی دا، شەڕێن خاچ پەرستان هاتنە کرن، کو کۆمەکا شەڕێن ئایینی بوون ژلایێ مەسیحیێن ئەوروپی ڤە بۆ کۆنترۆلکرنا ئەردێ پیرۆز (کو نوکە دبیتە ئیسرائیل، فەلەستین و هندەک پارچە ژ ئوردن و سووریا) ژ موسلمانان.
د دەمێ شەڕێن خاچ پەرستان دا، و ژبەر پەیوەندیا دگەل ئیمپراتۆریا ئیسلامی کو ل وی سەردەمی ب هێز و پێشکەفتنەکا مەزن دا بوویە، و ژبەر لێکڤەگوهاستن و وەرگێرانا پەرتووکان د ناڤبەرا ئەوروپا و رۆژهەلاتا ناڤین دا، هزرێن زانستی و فەلسەفی جارەکا دی هاتنە ناڤ ئەوروپا، کو بوونە ئەگەرێ سەرهەلدانا یەکەمین زانکۆیێن ئەوروپی، کو رۆلەک دیار هەبوو د پاراستن و بەلاڤکرنا زانینێ دا د گەلەک وار و لایەنێن ژیانا مرۆڤی دا. هزرێن ئایینی مەسیحی دهاتە تێکەل کرن دگەل فەلسەفا کلاسیکی ژ لایێ بیرمەندێن وەکی تۆماس ئەکویناس ڤە، و ئەڤ سەردەمە، ژبەر ڤێ چەندێ، دەستکەفت و پێشکەفتنەکا زانستی دیار بخۆڤە گرت.
سەردەمێن ناڤینێن دوماهییێ (1300 پ.ز. - 1500 پ.ز.)
ئەڤە سەردەمەکا قەیرانان بوو، چونکی برسیبوونا مەزن و مرنا رەش (تاعون) ل ئەوروپا د ڤێ قۆناغێ دا چێبوو، و ناکۆکیێن درێژ (شەڕێ سەد سالان) د ناڤبەرا ئینگلیزا و فرەنسا دا چێدبوو دەمێ هەردوو داخوازا تەختێ فرەنسی دکرن. گوندیان سەرهەلدان ل دژی مەزنێن خۆ کر ژبەر کێماسیا کرێکاران، چونکی نەخۆشیا تاعوونێ ژیانا گەلەک خەلکی ژناڤدبر. و ژبەر زێدەبوونا پەیوەندیان دگەل جیهانا ئیسلامی، و نوی کرنا هزرێن زانستی و بیروباوەران، ل دوماهێکی بوویە ئەگەرێ سەردەمێ رێنیسانس (النهضة) و ڕۆشەنگەریێ و دەرئەنجاما ڤان قوناغان بوویە ئەگەرێ دەستپێکرنا سەردەمێ نوی.
4. سەردەمێ رێنیسانس (نهضة) و ڕۆشەنگەری
د سەردەمێ رێنیسانسێ دا (سەدسالا 14 هەتا سەدسالا 17)، زانست و فەلسەفا کلاسیکی هاتە نوی ڤەژاندن ل ڕۆژئاڤا و داهێنانێن د هونەر و زانستێ دا جارەکا دی دەستپێکر ل ناڤ ئەوروپا دا. شۆرەشا زانستی بوو ئەگەرێ دەستکەفت و داهێنانێن مەزن د فیزیک، زیندەزانی و زانستێ ئاسمانی دا. و ل دەمێ ڕۆشەنگەریێ دا (سەدسالا 17 هەتا سەدسالا 18) هزرێن دەربارێ تاکگەرایی، هزرکرنا رەخنەیی وزانستی، و دیموکراسیێ هاتنە داناندن کو بوونە ئەگەرێ گوهۆڕینێن مەزن ل ناڤ هزرا سیاسی یا سەردەمێ نوی.
5. سەردەمێ نوی
سەردەمێ نوی ب پێشڤەچوونا تەکنۆلۆژیێ دەستپێکر، کو بوویە ئەگەرێ گوهارتنا رێکێن بەرهەمئینانێ بۆ ئامیرەیێن پیشەسازی و گوهۆڕین مەزن د ئابووری دا، زێدەباری زێدەبوونا باژێرێن مەزن و پێشکەفتی. پشتی ڤێ کۆلۆنیالیزم و ئیمپریالیزم (داگیرکرن و کۆنترۆل کرنا مللەتێن دی ژلایێ مللەتێن رۆژئاڤایی ڤە) هاتە پێش، ژبەر پێشکەفتنێن تەکنۆلۆژی یێن هۆسا مەزن ل ئەوروپا، هێزێن ئەوروپی شیان ئەردێن خۆ فرەهـ بکەن و ئەڤ تشتە بوو ئەگەر گهورین د پێکهاتێن سیاسی و ئابووری یێن وی سەردەمی دا چێبن.
پشتی هنگێ، د ڤی سەردەمی دا، شەڕێن جیهانی یێ 1 و 2 چێبوون، کو بوونە ئەگەرێ گوهۆڕینێن جیۆپۆلیتیکی و سەرهەلدانا ئەمریکا و یەکەتیا سۆڤیێتی وەکی هێزێن نوی یێن زلهێز. پشتی شەڕێ جیهانی یێ 2، گەلەک مللەتان خۆ ژ کۆلۆنیالیزمێ و داگیرکەران خلاس کر و سەربەخۆیی بدەست ئینا، پاشی شەڕێ سار دەستپێکر د ناڤبەرا هەردوو هێزێن سەرەکی یێن زلهێز، سەرمایەداری (رأسمالية) کو ویلایەتێن ئێکگرتی یێن ئەمریکا نوێنەراتیا وێ دکر، و کۆمیونیزم (شيوعية) کو یەکەتیا سۆڤیێتی نوێنەراتیا وێ دکر.
6. سەردەمێ هەڤچەرخ
ئەڤ سەردەمە ب شۆرەشا دیجیتال و ئیلیکترۆنی و دەرکەڤتنا رێکێن پەیوەندیێ، پێشکەفتنێن د کۆمپیوتەرێ، و تەکنۆلۆژی دا دەسپێکرییە. ئەڤێ هەمی جیهان و جڤاکێن جیاواز د ناڤ پرۆسەیا جیهانگیریێ دا گوهارتن و کاریگەری لێ کر.
ب دەستپێکرنا سەدسالا 21، جیهان ڕوی ب ڕوی کێشەیێن نوی بوویە وەکی گوهۆڕینا کەش و هەوایێ، گرژیێن جیۆپۆلیتیکی و داخازیێن دادوەریا جڤاکی.
دەرئەنجام
گەشتەکا درێژ بوو بۆ مرۆڤایەتیێ کو دەرباز ببیت ژ سەردەمێ پێش دیرۆکێ هەتا سەردەمێ نوکە، کو ب سەردەمێ تەکنۆلۆژی و پەیوەندیێ دهێتە دانان. خواندنا دیرۆکا مرۆڤایەتیێ سەرنجڕاکێشە، چونکی چیرۆکەکێ ددەتە مە دەربارێ کا ئەم کی نە؟ چاوا مە ل سەردەمێ بۆری دا ژیانا خۆ برییە سەری؟ جڤاک بەرێ چاوا بوون و چاوا گەهشتن وێ شێوەی کو ئەڤرۆکە ل سەر. ئەڤ مێژوویا درێژ، مێژوویەکە کو ب پشکداریا مللەتان، جڤاکان، و شارستانیێن ل سەرانسەری جیهانێ رویدایە، ئەڤە دبیتە مێژوویا هەر کەسەکێ کو ب مرۆڤ دهێتە دانان، مێژوویا ژیان و ئیلهامێ یە. بۆ دوماهیک ئینانا ڤێ گۆتارێ ب گۆتنەکێ ژ مامۆستایێ چینی کۆنفۆشیوس:
"بۆریێ بخوینە ئەگەر تە دڤێت پاشەرۆژێ پێناسە بکەی." - کۆنفۆشیوس
ئەگەر تە تشتەک دی هەبیت کو تە دڤێت ل سەر ڤێ گۆتارێ زێدە بکەی، ب کۆمێنتەکێ دشیێ دەربڕینێ ژ خۆ بکەی.
نڤیسەر: احمد مصطفى
پێداچوونا زمانی: هەلز سمیر
ژێدەر: (1)