ڕێکخراوێن جڤاکێ شارستانی ئێک ژ شێوەیێن نوی یێن پێشکەفتنا جڤاک و دەولەتانە هەرچەندە هندەک دزڤرنەڤە بۆ کەڤنترین شێوە و ڕهـێن جڤاکێ شارستانی و ڕێکخراوێن وێ ل سەردەمێن مێژوویی یێن کەڤن دا. بەلێ ڕێکخراوێن جڤاکێ شارستانی شێوەیەکی ژ شێوەیێن سەردەمێ نوی و پێشکەفتنا شارستانی، شێوەیێن وێ یێن نوی و مەرجێن هەبوونا وێ و ڕۆل و ئەرکێن وێ، نوکە هەبوونەک هەیە ل دەڤەر و دەولەتێن جیهانێ یێن جودا دا، و دامەزراندن و هەبوونا وهمێ دزڤریتەڤە بۆ دەولەت و جڤاکێن ڕۆژئاڤایی یێن دی، و ل عیراقێ ڕۆلێن گرنگێن ڕێکخراوا جڤاکێ شارستانی هەبوون، و بتایبەتی یێن گرێدای ب گۆهڕینا دیموکراسی و بەشداریکرنێ ل چارەسەریکرنا ئاریشێن پەیدابوویی ژ هەڤڕکییا نژادی و قەیرانێن سیاسییێن گورەپانا عیراقێ ل 2003 بخۆڤە دیتین کو وێ گهۆڕینەکا تەمام د ڕاستییا سیاسییا عیراقی دا دیت ل دەمێ سیستەمێ سیاسیێ وێ ژ تاکەکەسی بۆ چەندایەتیێ دیموکراسی هاتە گۆهڕین، و قەیران و ئاریشێن جودا یێن ل دیڤدا هاتین.
مژارا ئێکێ :- تێگەهێ ڕێکخراوێن جڤاکێ شارستانی .
دەستەواژەیا جڤاکێ شارستانی civil social ژمێژە د فەرهەنگێن مرۆڤان دا ل دەف رومانییان دەرکەفتییە و پاش بەرزەبووییە دا کو جارەک دی دیارببیت ل هەردوو چەرخێن هەڤدێ و هەژدێ، و دبیت جون لوک ئێکەم کەس بیت بکارئینای پشتی شوڕەشا ئینگلیزی ل 1688، و پاش ژمارەیەکا دی ژ فەیلەسوف و زانایێن جڤاکی بەردەوامی ل سەر خواندن و ڕەخن و لدوویڤچوونا لایەنێن وی یێن دی کرن، و هندەک سیاسی یێن ڕوژئاڤایی ژی وەک هوبز، روسو، هیگل و ژبلی وان. چونکی ژدایکبوونا وێ ل بن گهۆڕینا بنەمایی یا ئوروپا بوو ژ سەردەمێ تاریێ بۆ سەردەمێ دەولەتا پێشکەفتی و سیستەمێ نوی. و پاش جارەکا دی ل دەستپێکا گهۆڕینێن ئوروپایا ڕۆژهەلاتی دیاربووییەڤە، کو ژ پولەندا ل 1982 دەستپێکرییە ل دەمێ ئێکەتییا هەڤکاریێ خۆ وەک ئێک ژ ڕێکخراوێن جڤاکێ شارستانی دیارکری . د زمانێ لاتینی دا پەیڤا CIVIL کو دهێتە وەرگێران بۆ وەلاتی /باژێری .
مژارا دوویێ :- دامەزراندن و پێشڤەچوونا ڕێکخراوێن جڤاکێ شارستانی ل عیراقێ .
ته وه رێ ئێکێ:- ( دامەزراندن و پێشڤەچوونا ڕێکخراوێن جڤاکێ شارستانی ل عیراقێ)
ژ دەستپێکا ڤێ قوناغێ، عیراقێ دامەزراندنا ژمارەیەکا مەزنا ڕێکخراوێن وەلاتی دیت ژ ئەگەرێ گهۆرینێن سیاسی یێن وەلاتان دیتین و بشێوەیێ گهۆڕین ژ گشتاتیێ بۆ چەنداتیێ کو دەرفەت دایە دامەزراندنا ڤان ڕێکخراوان، و ل سالا دەستپێکێ یا گهۆڕینێ ژمارا ڕێکخراوێن بشێوەیەکێ فەرمی هاتینە تومارکرن گەهشتنە 977 ڕێکخراوان، و فەرمانا ژمارە 45 ل 25 چرییا دوویێ یا سالا 2003 ژ دادوەرێ وەلاتی یێ عیراقێ هاتە ڕاگەهاندن کو چارچوڤەکێ یاسایی تەرخانکر بۆ دامەزراندنا ڕێکخراوێن جڤاکێ شارستانی ل عیراقێ، و ل وی دەمی دەستهەلاتێن داگیرکەرێن ئەمریکی پشتەڤانییا دامەزراندنا سەدەها ڕێکخراوێن جڤاکێ شارستانی ل عیراقێ کرن، و پاش نویکرنا ناڤێ وەزارەتێ لدیڤ دا هات کو بۆ "وەزارەتا کاروبارێن جڤاکێ شارستانی" دناڤ پێکهاتنا حکومییا ئێکێ ل عیراقێ د قوناغا پشتی سالا 2003 دا، و ئەڤ وەزارەتە نوینەراتییا دەزگەهێ حکومیێ بنەمایی دکەت کو ڕادبوو ب بەلاڤکرنا ڕەوشەنبیرییا جڤاکێ شارستانی ل عیراقێ، و ژ کارێن وێ ڕێکخستن و سیستەمکرنا چالاکی و ڕێکخراو و دەستەک و کومەلەیێن جڤاکێ شارستانی بشێوەیەکێ یەکسەر ب ڕێکا "نڤیسینگەها هاریکارییا ڕێکخراوێن نەحکومی". بەلێ ئەڤ وەزارەتە هاتە ژناڤبرن ژبۆ پێکئینانا "فەرمانبەرییا ڕێکخراوێن نەحکومی" یا کو لدیڤ ئێمناهییا گشتی دچیت جڤاتا وەزیران سالا 2008، و یا کو ژ گرنگترین ئەرکێن وێ سەرپەرشتیکرن و چاڤدانا کارێن ڕێکخراوێن جڤاکێ شارستانی ل عیراقێ ب بەشێن ڕێڤەبەری و تەکنیکی.
د چارچوڤێ پێشڤەچوونا کارێ ڕێکخراوێن جڤاکێ شارستانی ل عیراقێ و گرنگی پێدانا حکومەتێ بۆ، یاسایا ڕێکخراوێن نەحکومی ژمارە 12 ل سالا 2010 هاتە ڕاگەهاندن، و ئەو یاسایا بنەماییە یا کو ڕێکخستنا کارێ ڕێکخراو و کومەلەیێن جڤاکێ شارستانی ل پارێزگەهێن عیراقێ یێن نە ڕێکخستی ب هەرێمێ ڤە دکەت، بەلێ ڕێکخراوێن ل پارێزگەهێن هەرێما کوردستانێ یاسایا ژمارە 1 یا سالا 2011 ڕێکدئێخیت.
و گەلەک ڕاپورت ئاماژێ بهندێ ددەت کو ژمارا ڕێکخراوێن جڤاکێ شارستانی یێن هاتینە دامەزراندن ل عیراقێ ژ سالا 2003 گەهشتینە نێزیکی حەفت هزار ڕێکخراوان، ژوان ڕاوەستیاینە ژ کاری ژبەر چەندین ئەگەرێن جودا و ژوان ژی تا نوکە د چالاکن، و چار هزار ڕێکخراو هەنە کو بشێوەیەکێ فەرمی هاتینە تومارکرن ل دەف فەرمانبەرییا ڕێکخراوێن نەحکومی یا گرێدای ب ئێمناهییا جڤاتا وەزیران، و هندەک دبینن کو هژمارەیەکا ڤان ڕێکخراوێن بەربەلاڤ ل پارێزگەهان جودا بشێوەیەکێ گونجای کارێن خۆ ئەنجامددەن، بەلێ هندەک ڕێکخراو بەرەڤ لایەنێن سیاسی چوو و هزارەها ڕێکخراوێن نەحکومی ل عیراقێ و لایەنێن پارتی و پروژێن بەرژەوەندیێ کارێ خۆ یێ گونجای ئەنجام نەدا .
جورێن ڕێکخراوێن جڤاکێ شارستانی ل عیراقێ دهێنە دابەشکرن بۆ ڕێکخستنێن لاوان و کچان، و ڕێکخراوێن مافێ مرۆڤی، و ڕێکخراو و کومەلێن خۆبەخشیێ، و سەندیکەیێن پیشەیی، و ڕێکخراوێن ڕەوشەنبیری، و هندەکێن دی گرێدای ب بابەتێ ژینگەهـ و پاراستنا وێ و ڕێکخراو بۆ ئاڤاکرنا ئاشتیێ و پێکڤە ژیانەکا ئارام، و ڕێکخراوێن فێرکرنێ و زانستی و ژبلی وان چەندین جورێن دی هەنە.
رێکخراوێن جڤاکێ شارستانی ڕۆلەکێ کارتێکەر دیت د کریارا ئاڤاکرنا ئاشتیێ دا ل عیراقێ ل سالا 2003 ب ڕێکا :
ئێک : ژلایێ سیاسی ڤە : داگیرکرنا ئەمریکی بۆ عیراقێ ل سالا 2003 بۆ ئەگەرێ هەلوەشاندنا دەولەتا عیراقێ یا کو ل سالا 1921 هاتبوو دامەزراندن، ڕاستییەکا نوی پەیدابوو ل سەر بنەمایێ بەرەلاییا پەیدابووی یا کو عیراق کرییە د سروشتەکێ نوی و ئالۆز ب پەیوەندیێن ناڤخۆیی، و ژیانا سیاسی ل گەل هندەک ڕەوشێن ئێمنێن نەدیار تێکەل بوون کو بوویە ئەگەرێ هەلوەشینا ویلایەتێن ئاسایی و دروستبوونا یەکەیێن دەولەتی و هەرێمی و زێرەڤانیێن یەدەکی ل سەر حسێبا ناسناما نیشتیمانپەروەرییا عیراقی، ئەڤجا قەیرانا ئاڤاکرنا دەولەتا عیراقی ئێکە ژ ئالوزترین و بزەحمەترین قەیرانان یێ کو جڤاکێ عیراقی تووشبوویێ چونکی هەمی قەیرانێن دی ئەنجامەکێ لوژیکیێ پەیدادیت ل گەل ئاڤاکرنا دەولەتێ، و ل سەر ڤی بابەتی مایکل هێدسون دبێژیت (داگیرکەران ب سەروکاتییا ئەمریکییان دەولەتەکا دامەزراندی هەلوەشاند، بەلێ شیان نینە دەولەتەکا نوی دامەزرینن، و تا نوکە عیراقی د ڕەوشەکا نەئارام و ژانەکا مەزن دا دژین)، بەلێ ڕاستی هەروەکو ڤەکولەر هزر دکەت ئەمریکییان پلانەکا تەمام هەبوو بۆ هەلوەشاندنا دەولەت و جڤاکێ عیراقی بڕێکا کومەکا جێبەجێکرنان و ژوان ژی برایارا دادوەرێ وەلاتی ل عیراقێ “پول بریمەر” و پلانا هەلوەشاندنا هەر هەولەکا ئاڤاکرنا ڤێ دەولەتێ، و بەلگە ل سەر ڤێ چەندێ مانا ڕەوشا نەئارام هەر ژ سالا 2003 تا ڤێ ڕۆژێ، کو بارودوخێن ناڤخۆیی ل عیراقێ ئالوزتر و خرابتر لێکری دەستهەلاتا کوما داعشا تیرورست ل سەر ڕووبەرێن مەزن ژ دەڤەرێن عیراقی کو بوونە ئەگەرێ خراببوونا بنەمایێن پێکڤەژیانێ یێن ئاڤەدانکری و گرێبەستێن جڤاکی یێن دناڤبەرا پێکهاتەیێن جڤاکێ عیراقیێ ڕەوشەنبیر.
دوو : ژلایێ جڤاکی و ڕەوشەنبیری ڤە : ڕاستییا سیاسییا بەری سالا 2003 لارتێکرن کرە ل سەر ڕاستییا جڤاکی و ڕەوشەنبیری ل عیراقێ، کو دەستهەلاتا ئوسمانی و پشتی وان ژ ڕیڤەبەریێن حوکمی یێ کو لدیڤ تێگەهێن ئاسایی (میراتگیری ل سەردەمێ پاشایی) ،( جوینەگەری - ئویجاخی ل سەردەمێ کوماری) (ڕۆلەکێ گرنگ هەبوو د جهگرکرنا ڕاستییا ئویجاخی ل سەردەمێ کوماری دا) ڕۆلەکێ ڕەوشەنبیری یێ پاشڤەمایی هەبوو، کو پێکهاتبوو ژ تێکەلەیەکێ پێکهاتی ژ بنەمایێن نەریتی کو هەلگرێ بیروباوەرێن هۆز و جوینەگری و ئایینی یێ ئاڤاکری ل سەر پەیوەندیێن خوین و بیروباوەران، کو بووینە ئەگەرێ ڤەژینا ڕەوشەنبیریێن لایەنی ل سەر کیستێ ڕەوشا نیشتمانی . بەلێ ل پشتی سالا 2003 سیستەمێ سیاسی کارنەکر ژبۆ دووبارە دامەزراندنا دەولەتا عیراقی بڕێکا ئاڤاکرنا بنەمایێن دەزگەهێن فەرمی و نە فەرمی یێن پەروازکری د جڤاکی دا و ڕەفتارێن خۆ ڕێکخستی و دشێن لڤینا جڤاکی ب هەمی لایەنێن خۆ یێن جوداجودا ڤە بڕوونی ببینیت، کو دیتنا ڕوون یا هەڤدژی و جوداهییا هزران نە بکارئینانا توندیێ دووبارە نڤیسینا لایەنێن دەستووری و یاسایی یێن گونجای ل گەل بنەمایێن دەولەتی یین نوی.
سێ : ژلایێ ئابووری ڤە : داگیرکرنا ئەمریکییا عیراقێ بۆ ئەگەرێ هەلوەشاندنا ژێرخانییان بێی هیچ پلان بۆ بۆ ئاڤەدانکرنێ، و ئەڤ هەلوەشاندنە ل ئابوورێ عیراقێ ڤەدا یێ کو ل بەشێن پیشەسازی و خزمەتگوزاری و چاندنێ مایی ڕاوەستیای، و عیراق بۆ دەولەتەکا هاوەردەکری بۆ هەمی کەرەستان کو بەری هینگی یێ بخۆ تێر بوو، کو ژ ڕاوەستیانەکا تەمام ژ خزمەتگوزای و چاندنێ، و گهۆڕینا عیراقێ بۆ دەولەتەکا هاوردەکری بۆ هەمی کەرەستان کو بەری هینگێ هینگێ یێ بخۆ تێر بوو ب هەنی کارگەهـ و کارخانە و هاتنا بازرگانان و دەولەتێن دی بۆ ڕاوەستاندنا وێ بێی هەلکرن، بۆ خزمەتگوزاریێن نەباش ب تایبەتی ل ڕۆژێن زڤستان و لافاوان، و بۆ هاوردەکرنا کەرەستێن چاندنێ و فێقی و کەسکاتی ژ دەولەتێن دەوردایی لگەل.
مژارا سیێ:- ڕۆلێن ڕێکخراوێن جڤاکێ شارستانی د قوناغا پشتی هەڤڕکیێ ل عیراقێ .
تەوەرێ ئێکێ:- ( ڕۆلێ ڕێکخراوێن جڤاکێ شارستانی د گۆهڕینا دیموکراسی دا ل عیراقێ)
گۆهڕینا دیموکراسی ل عیراقێ ئاماژێ ب ڤەگوهاستنێ ژ سیستەمێ پارتێن ئێک یێن گشت بۆ سیستەمێ چەندایەتیێ دیموکراسی، بەلێ لژێر ڕەوشێن نەئارام و کارێن توندوتیژی و چەندین قەیرانان کو بووینە ئەگەر بۆ ئاڤاکرنا دیموکراسییەتەکا گۆنجای ل گەل ڕەوشا عیراقێ و بەشداریێ د چارەسەرییا ئاریشێن وێ یێن جوراوجور دا بکەت. و بڤی شێوەی، جڤاکێ شارستانی ژ ژێرئاخەکا پشتەڤان بۆ دیموکراسیێ ل دەولەتان و جڤاکێن تیدا هەڤڕکی پەیدابووی پێکدهێت، ژبەرکو کاردکەت ژبۆ دروستکرن و چەسپاندنا بها و کریارێن دیموکراسی یێن کو پشتەڤانییا بکارئینانا ڕێکێن ئاشتیێ ژبۆ دەربرینکرنێ ل سەر بیروبوچوون و داخوازیێن گەلی، ئەڤجا جڤاکێ شارستانی و ئەو بنەمایێن ل سەر هاتینە ئاڤاکرن د چالاکن ب لێبوورین و بەشداری و ڕێڤەبرنا هەمەجوری و جوداهیێ ب ڕێکێن ئاشتیێ، و دیموکراسییەت هەروەسا ڕێکەکە ژبۆ ڕێڤەبەریکرنا هەڤڕکییان. و ڕێکخراوێن جڤاکێ شارستانی بەشداری د پشتەڤانیکرنا کریارا سیاسی ل عیراقێ کرییە ب ڕێکا بەشداریکرنێ د کریارا ئاڤاکرنا سیاسی و جڤاکی ب ڕێکا دروستکرنا بها و بنەماییان د کەسایەتییا ئەندامێن خۆ دا، کو یەکسانی و دادی و گۆهدانا بیروبوچوونێن ئێکدوو و هەڤکاری و پێکڤەکاری و سەربەخۆبوویی و هەلگرتنا بەرپرسیارییان و گرنگیدان ب کاروبارێن گشتی.ڕۆلێ ڕێکخراوێن جڤاکێ شارستانی ل عیراقێ پێکهاتبوو ژ کریارا هشیارکرنا سیاسی ژ لایێ ڕەوشەنبیری ڤە لدەڤ ئاکنجییان ب ڕێکا ئەنجامدانا ئەرکێن خۆ یێن سەرەکی د جڤاکی دا، و ژلایێ پەروەردەیی ڤە ب ڕێکا ئەنجامدانا دیموکراسیەتێ و پەروەردەکرنا پراکتیکی ل سەر بنەمایێن دیموکراسی یێن ڕێکخراوێن جڤاکێ شارستانیکو ڤان ڕێکخراوان ژێدەرەکێ گرنگ بۆ دروستکرنا سیاسی پێکئینا ب ڕێکا پەروەردەکرنا لاوێن عیراقی بۆ چەوانییا ئەنجامدانا دیموکراسیەتێ، و ڕەوشەنبیریکرنا وان ب یاسایێن وێ، و دیارکرنا گرنگییا وێ کو ئەو ئێک ژ بنەمایێن ئاڤاکرنا دەولەتەکا سەردەمی نە، و هەروەسا هەر دڤی چارچوڤی دا، ڕێکخراوێن جڤاکێ شارستانی بەشداری د بهێزکرنا کریارا ڤەگۆهاستنا دیموکراسی و چەسپاندنا بیروباوەرێن وێ دا کر، کو وان ڕۆلەک د لڤینا خۆنەڕازیبوونێ دا هەبوو کو ل سالا 2017 پاش 2019 دەستپێکرییە، و کونگر، و یانە، و کونفرانس و کومبوونێن دەستهەلاتداران گرێداینە ژبۆ داخوازکرنا یاساکرنا یاسایەکا نوی بۆ دەنگدانان، و ئەڤ چەندە ژی هاتە بجهئینان ب یاساکرنا یاسایەکا دەنگدانییا نوی کو ڕێکێ ددەتە هێز و پارتێن بچووک بۆ بدەستڤەئینانا کورسیکێن جڤاتا نوینەران.بنەمایێ جڤاکێ شارستانی ژ کومەکا بەند و پەیوەندی و کارلێکرنێن دەرڤەی بەند و پەیوەندیێن گرێدایی ب نیژاد و نەتەوە .
نڤیسەر: دیندار سەرگەلی