مێژویا مرۆڤایەتیێ شاهدە لسەر چەندین شۆرەش و سەرهلدانان كو بوینە ئەگەر كۆمەلگەهـێ ژ رەهـــ و قالبی بگوهوریت. گەلەك جاران شۆرەش ژ ئەنجامێ نەداتپەروەری و ستەمكاریێ سەرهلددەن . ژبەر هندێ خەلك ژ بۆ بدەستڤەئینانا ئازادی و مافێ خۆ سەرهلدانێ دكەت. ئەڤ هەول و شۆرەش و سەرهلدان رۆلەكێ سەرەكی دكەفتنا رژێمێن ستەمكار و دروستكرنا گۆرانكاریێن سیاسی و كۆمەلایەتی یێن مەزن دا بویە .
دێ ل ڤی تەوەری تیشكێ ئێخمە سەر دیارترین شۆرەش و سەرهلدانێن جیهانی.
شۆرەشا ئێكێ ل ئەوروپا
ئەڤ شۆرەشە ل سالا 1648 ل بریتانیا لسەردەستێ كرامۆل ل دژی ئمپراتۆریەت و پەرلەمانی سەرهلدا و تێدا كرامۆل سەركەفتن بدەستڤەئینا و شیا حكومەتا كۆماری ل بریتانیا دەستبكاربێخیت
شۆرەشا ئەمریكا
ل سالا 1774 شۆرەشا ئەمریكا سەرهلدا. كو جۆرج واشنتۆن سەركردایەتیا ڤێ شۆرەشێ دكر. كو ئەڤ شۆرەشە ل دژی بریتانیا سەرهلدا. دئەنجامدا شۆرەشیگران بسەركردایەتیا جۆرج واشنتون شیا سەركەفتنێ بدەستڤەبینن و بنیاتێ ئێكەم دەولەتا رەسەنا ئەمریكی دانن و جۆرج واشنتۆن ب ئێكەم سەرۆك بۆ خۆ دانان
شۆرەشا فەرەنسا یا مەزن
پشتی زولم و زۆرداریەكا زۆر و جیاوازیا چینایەتی دناڤبەرا دانیشتوانێن وەلاتی دە ل سالا 1789 خەلكێ فرەنسا رابوون ب شۆرەشێ ل دژی فەرمانرەوایێن وەلاتی و شیان گۆرانكاریێن مەزن دسیاسەتا ناڤخۆی یا وەلاتی دا دروست بكەن. لدەستپێكێ شۆرەشگیران ژ كەلها باستێل دەستپێكر و ئەو كەلهە هەرفاندن و لدیڤدا شیان دەست بسەر تەمامیا فەرەنسا دا بگرن و حاكم و پاشایێن وەلاتی دەستەسەر بكەن، و پشتی دادگەهكرنێ پاشایێ وەلاتی لویسێ شازدێ و هەڤژینا وی ماری ئەنتوانت حوكمێ سێدارەدانێ بۆ وان دەرچوو و لدیڤدا حوكم هاتە جێبەجێكرن و هەردوو هاتنە سێدارەدان. پشتی سەركەفتنا شۆرەشێ رژێما دیموكراسی دەستبكاربوو و فرەنسا یانوی دروست بوو، دوماهیك ب رژێما پاشاتیێ هات و لدیڤدا جریسكێن ئاگرێ شۆرەشا فرەنسی ئەوروپا هەمی ڤەگرت.
شۆرەشا بالكان
ئەڤ شۆرەشە ل دژی دەولەتا ئۆسمانی ل سالا 1875-1877 دەستپێكر و دەرئەنجام یۆگۆسلاڤیا و بولگاریا شیان سەربەخۆیا خۆ رابگەهینن و ژ بن دەستێ سولتانێن ئۆسمانی رزگار ببن.
شۆرەشا ئۆكتۆبەرێ ل روسیا
ل سالا 1917 ل دوماهیێن شەرێ جیهانی یێ ئێكێ بسەركردایەتیا لینین و ستالین و ترۆتسكی شۆرەشا ئكتۆبەرێ ل روسیا دەستپێكر و شیان حكومەتا وی دەمی ل روسیا بهەرفینن و بنیاتێ حكومەتەكا كۆمۆنیستی دانن.
شۆرەشا سالا 1920 ل عراقێ
ئەڤ شۆرەشە ل سالا 1920 ل عراقێ ل دژی استعمارا بریتانیا سەرهلدا. نەتەوێن عراقێ ب هەمی پێكهاتێن خۆ ڤە بەژداری ڤێ سەرهلدانێ بون لدژی وێ زلم و زۆرداریا كو بریتانیا ل عراقێ ئەنجامددا. ژ دەستكەفتێن ڤێ شۆرەشێ دروستبونا دەولەتا نوو یا عراقێ ل سالا 1921 و دامەزراندنا رژێما پاشاتیێ ل عراقێ.
شۆرەشا ئیسپانیا
ئەڤ شۆرەشە ل سالا 1936 ل وەلاتێ ئیسپانیا سەرهلدا و د ئەنجامدا رژێما پاشاتیێ هاتە هەرفاندن و حكومەتەكا كۆماری هاتە دروستكرن. لێ بەلێ لدیڤدا ئەڤ شۆرەشە هاتە گوهورین ب شەرەكێ ناڤخۆی و ژمارەكا زۆر ژ خەلكێ وەلاتی هاتنە كوشتن و ئاوارەبوون. هەروەسا ئەڤ شەرێ ناڤخۆی بۆ ماوێ چەند سالان بەردەوام بوو. دئەنجامدا ئیسپانیا كەفتە دەستێ فرانكۆیێ دكتاتۆر و هەمی چالاكیێن ئازادیخوازان ژناڤبرن.
شۆرەشا مسر
ئەڤ شۆرەشە ل سالا 1952 ب سەركردایەتیا جەنرال محمد نجیب و جمال عبدلناسر سەرهلدا و شیان مسر ژ دەستێ حكومەتا سەلتەنی رزگاربكەن و رژێما كۆماری ل جهێ وێ دابمەزرینن.
شۆرەشا لیبیا
ل سالا 1969 شۆرەشا لیبیا ب سەركردایەتیا موعەممەر قەزافی و عەبدالسلام جلود ل دژی سولتان ئیدریس پاشایێ لیبیا دەستپێكر . و د ئەنجامدا پاشا رەڤی ئەوروپا و كورسیا خۆ بجهـــ هێلا و شۆرەشگیران حكومەتەكا كۆماری دامەزراند و موعەممەر قەزافی بوو سەرۆك كۆمارێ وی وەلاتی . حكومرانیا قەزافی تا شۆرەشا بەرنیاس ب بهارا عەرەبی ل سالا 2011 بەردەوام بوو، لێ بەلێ هەرچەندە وی بخۆ شۆرەش ل دژی پاشا راكربوو، هەر ئەو بخۆ ژی بوو ئارمانجا شۆرەشگیرێن وەلات و د ئەنجامدا هەر ب دەستێ شۆرەشگیران هاتە كوشتن.
شۆرەشا 14 تەموزێ 1958 زاینی ل عراقێ
پشتی كو زلم و زۆرداری گەهشتیە كۆپیتكێ و پشتی كو حكومەتا وی دەمی ل عراقێ دەنگێ گەلی نزم دكر و سەركردە و سیاسەتمەدارێن وەلاتی بۆ دەرڤەی وەلاتی ئاوارەدكرن، دئەنجامدا دەنگێ نەرازیبونا گەلی ل 14 تەموزێ ل سالا 1958 ز پەقی و بوو ئەگەرێ هەرفاندنا رژێما پاشایەتیێ ل عراقێ و دامەزراندنا رژێما كۆماری ل جهێ وێ . پاشایێ عراقێ نوری سەعید و هەڤژینا وی بدەستێ شۆرەشگیران هاتنە كوشتن. و دەستهەلاتا وەلاتی كەفتە دەستێ عەبدولكەریم قاسم كو ئێك بوو ژ سەركردەیێن شۆرەشێ و بوو ئێكەم سەرۆك كۆمارێ عراقێ . ب ڤی شێوەی رژێما مەلیكی و هاشمی ب دوماهی هات و عراق بوو وەلاتەكێ كۆماری.
شۆرەش و كودەتایا سالا 1963 زاینی ل عراقێ
پشتی بۆرینا 5 سالان ژ حكومرانیا عبدولكەریم قاسم بسەر عراقێ دا. دئەنجامدا سوپایێ وی دەمی یێ عراقێ ل سالا 1963 كودەتا كر لسەر حوكمێ عەبدولكەریم قاسم و هەرفاند. چارەنڤیسێ عەبدولكەریم قاسمی ژی هەڤشێوەیێ چارەنڤیسێ نوری سەعید بوو. سەركردەیێ كودەتایێ عەبدولسەلام عارف بوو. كو هەڤالەكێ نێزیك یێ عەبدولكەریم قاسمی بوو. پشتی دەستەسەركرنا عەبدولكەریم قاسم ل هەیڤا شوباتا سالا 1963 ئەو دگەل سێ هاریكارێن وی دانە بەر سێدارێ. و ب ڤی شێوەی دوماهی ب حوكمرانیا ئێكەم سەرۆككۆمارێ عراقێ هات. پشتی هنگێ سەركردەیێ كودەتایێ حكومرانیا وەلاتی بدەست خۆ گرت و خۆ بسەر وەلاتی دا سەپاند. بەلێ حوكمێ وی ژی گەلەك ڤەنەكێشا و ب پلانەكا دارشتی ل سالا 1966 هاتە تیرۆركرن و برایێ وی عەبدولرەحمان عارف دەستهەلات ب دەستخۆ گرت. و پشتی هنگێ بەحسی هاتن و دوماهی ب هەمی تشتان ئینان و تا سالا 2003 حزبا بەحس ب سەركردایەتیا سەدام حسین حكومەتا عراقێ گرتە دەست و هەمی شۆرەش و سەرهلدان بێدەنگ كرن. دئەنجامدا ئەو ژی ل سالا 2003 بون ئارمانجێن وەلاتێن ئێكگرتیێن ئەمریكی و هەڤپەیمانان. شیان دوماهیێ ب حكومەتا چەند سالان یا حزبا بەحس بینن و حكومەتەكا فیدرالی ژ لایێ خەلكی ڤە هاتە هەلبژاردن كو نوینەراتیا وان بكەت ب هەمی پێكهاتە و نەتەوە و ئاینان ڤە.
كەفتنا رژێما بەشار ئەسەد ل سوریا
ل 8 كانونا ئێكێ ل 2024 سوریا دگەل كەفتنا رژێما بەشار ئەسەد سەرۆك كۆمار پشتی 24 سالێن حكومرانیێ، گۆرانكاریێن رەهای ب خۆڤە دیتن. ئەڤە ژی ژ ئەنجامێ هێرشەكا بەرفرەهـــ بوو كو ژ لایێ گروپێن ئۆپۆزسیۆنان ب سەروكاتیا هیئە تحریر الشام دەستپێكر و شیان دیمەشقا پایتەخت كۆنترۆل بكەن.ئازادكرنا باژێری و كەفتنا رژێمێ ل بەیانامەكێ دا هاتە راگەهاندن ژ لایێ ئۆپۆزسیۆنێ و ل تلەفزیونا دەولەتا سوریا هاتە پەخشكرن. لدەستپێكا سەرهلدانا شۆرەشا سوریا ل سالا 2011 ئەڤ وەلات كەفتە دناڤ ململانەكا خویناوی دناڤبەرا هێزێن رژێمێ و ئۆپۆزسیۆنێ و د ئەنجامدا ب سەدان هەزار كەس هاتنە كوشتن و ملیونان كەس ئاوارەبون. سەرەرای ئەو پشتەڤانیا سەربازی و لۆجستیا رژێمێ هەی ژ هەڤپەیمانان ب تایبەت روسیا و ئیران، لێ بەلێ هەر گروپێن ئۆپۆزسیونان بەردەوامبون دبەرهەنگاریا دەستهەلاتا ئەسەد دا.
و ل دوماهیێ ل تشرینا دووێ ل سالا 2024 گروپێن ئۆپۆزسیونێ ل پارێزگەها ئیدلب دەست ب هێرشێ كرن و بەرەڤ باشوری پێنگاڤ هاڤێتن، ئەڤ هێزە شیان باژێرێن ستراتیجی وەكی حەما و حومس تا دگەهیتە دیمەشق كۆنترۆل بكەن . دگەل نێزیكبونا وان بۆ پایتەخت دەنگوباس بەلاڤبوون كو ئەسەد وەلات بجهـــ هێلایە و بەرەڤ روسیا چویە و ل وێرێ پەیوەندی ب خێزانا خۆ كریە كو بەری هنگێ بەرەڤ وێرێ ڤە چوبون و نها ل وێرێ دمینن.
و ل دوماهیێ سەرهلدان وەكی سمبۆلا خەباتا گەلان بۆ ئازادیێ و دادپەروەریێ دێ مینیت. هەرچەندە ئەنجامێن وێ د جیاوازن، بەلێ هەردەم وێ چەندێ پشتراست دكەت كو گۆرانكاری وی دەمی مسۆگەر دبن دەمێ كو ئیرادە یا ئێكگرتی بیت.
بەرهەڤكرن و بادینیكرن: نورهان علی
ژێدەر:
- ئینسكلۆپێدیای گۆڤەند، ئارام ئسماعیل كوردستانی، لاپەر 136-140
- قناة الحرة: “مصر.. أول بيان رسمي بعد سقوط نظام الأسد