دا کو هەر کەسەک بشێت زانستەکێ رێکخستی بدەست خۆڤە بینیت، پێدڤییە هەر ل پسیارا دەسپێکێ یا فەلسەفی دەستپێبکەت. ئەو ژی کا سروشتێ عەقلی (مەژی) چییە؟ و چاوا کارلێکێ دگەل هەبوونێ و گەردوونی دکەت دا کو زانستەکێ بەرهەمبینیت؟ هەبوونەکا دەرڤە هەیە، و مەژی یێ هەی کارلێکێ دگەل ڤێ هەبوونێ دکەت، دێ ل ڤێ گوتارێ پەیوەندییا ناڤبەرا ڤان هەردوو تشتا بەحس کەین ل سەر حەفت خالێن دابەشکری.
ئێک: پشت راست کرنا هەبوونا مە و جیهانا دەرڤە
ئەم چاوا پشت راستن کو جیهانەکا دەرڤەی مەژیێ مە و لەشێ مە وەک مرۆڤ هەیە؟ زانین و پشت راست کرنا هەبوونا ژدەرڤە ب رێکا زانینا هەستیاری یە، ئانکو زانینا راستەوخۆ ب رێکا هەستان کەس وەردگریت ل سەر جیهانا ژدەرڤە. ئەڤ زانینا ب رێکەکا هوسا ب دەست ڤە دهێت یا پێدڤی ب هزرکرنێ نینە، هەر کا چاوا بچیک فێری ب رێڤەچوونێ دبیت بێ کو هزرا خۆ تێدا بکەت. لێ جۆرەکێ دی یێ زانینێ هەیە، ئەو ژی زانینا دارێشتی، کو ب رێکا هەستان ناهێتە بدەستڤەئینان، بەلکو ژ ژێدەرێن دەرڤە و ب رێکا هزرکرنێ، پسیارکرنێ، و فێربوونێ ب دەست ڤە دهێت.
دوو: پەیوەندییا مرۆڤی ب جیهانا ژدەرڤە
پشتی کو هاتە پشت راست کرن کو جیهانەکا ژدەرڤەی مەژیێ مرۆڤی هەیە، پسیار هاتە کرن ئەرێ ئەم چاوا زانینێ ب دەست خۆڤە دئینن؟ و گەلەک بۆچوون ل سەر هندێ هاتنە گوتن، دێ هندەکا بەحس کەین.
فەیلەسوفێن یونانی:
ئەفلاتوون:
ئەو جیهانا ئەم نوکە تێدا دژین وەک سیبەرەکێ یە، لێ جیهانا بێ کێماسی و تمام بەری هنگێ هەبوویە و ئەم تێدا بووین لێ مە یێ ژبیر کری. ئانکو زانینا راستەقینە ژ ڤێ جیهانێ ناهێت، بەلکو ژ جیهانا بێ کێماسی دهێت یا کو هندەک جارا دهێتە بیرا مە.
ئەرستۆ:
دگەل ماموستایێ خۆ ئەفلاتوونی نەبوویە، بەلکو گوتییە کو مرۆڤ وەک لاپەرەکا سپی دهێتە سەر دونیایێ، و هەمی زانین ژ هەستێن مرۆڤی و تاقیکرنا ڤێ جیهانێ دهێت. پاشی ب رێکا هزرکرنێ و تاقیکرنێ بەرفرەهـ تر لێ دهێت و پێش دکەڤیت.
فەیلەسوفێن ڕۆشەنگەریێ:
رینیه دیکارت (قوتابخانا عەقلانی):
باوەری ب مەژیێ هەیە وەک ژێدەرێ سەرەکی بۆ زانینێ، بەلێ باوەری ب هەبوونا هندەک هزرێن دەسپێکی د مەژیی دا کو ل سەر شیکارییا عەقلی و لۆژیکا بیرکاری ئاڤادبیت.
فرانسیس بیکون (قوتابخانا تاقیکرنێ):
باوەری ب مەژیێ نینە، و هەروەسا هزرێن دەسپێکی ژی رەت دکەت، بەلکو باوەری تنێ ب هندێ هەیە کو زانست هەمی ژ تاقیکرنێ و هەستکرنێ و تێبینیکرنێ دهێت. گرنگیێ ب ڤەخواندنا کەتواری و تێبینی کرنا دیاردەیان ددەت.
ئیمانۆێل کانت (قوتابخانا ناڤەنجی):
مەژی وەک لاپەرەکا سپی و تەمامی خالی نینە وەک قوتابخانا تاقیکرنێ هزردکەت، هەر وەسا چ هزرێن دەسپێکی ژی تێدا نینن وەک قوتابخانا عەقلانی دبێژیت. بەلکو هندەک یاسا ل سەر کار دکەن وەک یاسایێن بنەرەتی یێن هزرکرنێ نە، شیانا ددەنە مرۆڤی پێزانینێن ژ هەستان بدەستڤە دئینیت تێبگەهیت و رێکبێخیت، ئەو ژی ئەڤەنە: دەم و جهـ، یاسایا نەبوونا هەڤدژیێ، یاسایا هۆکاری (ئەگەری).
سێ: فیزیک و میتافیزیک:
پێگەهشتنا مرۆڤی ب جیهانا فیزیکی گەلەک پسیارێن فەلسەفی ل سەر سرۆشتێ ماددەی ب دویف خۆڤە ئینان، و بوو ئەگەر فەلسەفا سروشتی فیزیکی هەبیت. پاشی پسیار ل سەر تشتێ ل پشت ڤێ جیهانا فیزیکی هەی هاتە کرن، ژبەر هندێ ژی فەلسەفا میتافیزیک دەرکەفت، کو بەرسڤا هندەک پسیارا ددەت ب تاقیکرنێ و هەستان دشیان دا نینە بهێنە بەرسڤ دان.
چوار: خەلەتی و درستی:
پاشی مرۆڤ پسیارا کریارێن خۆ کر، ئەرێ درستن یان درست نینن؟ ژبەر هندێ ژی فەلسەفا رەوشتان دەرکەفت. کو هاریکار بوویە بها و بنەرەتیێن دبنە ئەگەرێ دەستنیشان کرنا رەفتارێن مرۆڤی کا درستن یا خەلەتن بهێنە دیارکرن.
پێنج: ئاستێن زانینێ:
ئاستێ ئێکێ: هوشیاری: کو تێدا تاک یێ هوشیارە ل سەر هەبوونا خۆ و ژینگەها ناڤخۆیی و دەرڤە یا خۆ هەیە.
ئاستێ دووێ: زانست: ل ڤێرێ هوشیاری دهێتە پێشئیخستن ب زانستەکێ رێکخستی کو جیهانێ شرۆڤەدکەت ب رێکەکا مەنهەجی کو ل سەر بنیاتێ بەلگەیان ئاڤاکری بیت.
سێ مەرج هەنە دا کو هەر گوتنەک بهێتە گهورین بۆ زانست، ئەو ژی کو باوەرییا خەلکی پێ هەبیت، هاتبیتە پشت راست کرن ب تاقی کرنێ، هەر وەسا د کەتواری دا یێ راست بیت.
شەش: کەتوار و راستی:
کەتوار: ئەو جیهانا ئەم هەست پێ دکەین و ل دەوربەرێ مە.
راستی: ئەم وەک مرۆڤ گەلەک تشتا دبێژن، ئەو گوتنێن د کەتواری دا راست بن دبێژنێ راستی، ئانکو ئەگەر ئێکی گوت ئازاد یێ ل مال، ئەگەر ئازاد د کەتواری دا ژدل ل مال بیت ئەڤە دبێژنێ راستی.
حەفت: بیردۆزا مەعریفێ:
پشتی کو مرۆڤ هەست ب کێماسیێن خۆ و نەزانینا خۆ کر ل هەمبەر ڤێ جیهانا هند ئاڵۆز و مەزن، دەسپێکر پسیارا هندێ بکەت کا سروشتێ مەعریفێ چییە؟ سنورێن وێ چنە؟ ژێدەرێن وێ؟ و کا چ کیماسی تێدا هەیە؟ ژبەر هندێ ژی بیردۆزا مەعریفێ هاتە دانان.
ئانکو ل دوماهیکێ، پسیارێن ل سەر هەبوونا مرۆڤی دهێنە کرن چارن، پسیارا ماددەیا فیزیکی، پسیارا میتافیزیک (پشتی ماددەی)، پسیارا رەوشتان، و پسیارا مەعریفێ.
نڤیسەر : أحمد مصطفى
ژێدەر: برنامج البناء الثقافي، مؤسسة رؤية