ئیمیل دۆرکهایم، ئێک ژ دامەرزرێنەرێن زانستێ جڤاکناسیێ، ل سالا 1858 ل ئیپینال ل فەرەنسا ژدایک بوویە. ژ خیزانەکا جوهی یا ئاییندار و پێگیر ب ئایینی خۆ هاتییە، لێ دگەل دەمی خۆ ژ کارێن ئایینی دویر کرییە. دۆرکهایم یێ زیرەک بوو د خاندنا خۆ دا و ل زانکۆیەکا بەرنیاس ل پاریس خاندیە. بەشێ فەلسەفێ دخاند و پاشی حەزێن وی ل زانستێ نوی بنیات بۆ دهاتە دانان، جڤاکناسی، ئاراستە بوویە.
دۆرکهایم بوویە ئێکەم پرۆفیسورێ جڤاکناسیێ ل فەرەنسا، و بنیات بۆ جڤاکناسیێ وەک زانستەکێ ئەکادیمی دانایە. ل گەلەک ژ زانکۆیێن فەرەنسا وانە گوتینە، و کاریگەری ل سەر گەلەک قوتابی و زانایێن پشت خۆ کرییە. کارێ وی وەک ئەکادیمیست ل زانکۆیان گەلەک نڤیسین و ڤەکولین ب خۆڤە گرتییە، کو بوویە ئەگەر بۆ دانانا زانستێ جڤاکناسیێ یێ سەردەم. ل سالا 1917 چوویە بەر دلۆڤانییا خۆدێ لێ کاری وی کاریگەرییا خۆ هەتا نوکە ژی هەیە.
تیور و بیردۆزێن ئیمیل دۆرکهایم:
راستیێن جڤاکی (social facts)
دۆرکهایم تێگەهێ راستیێن جڤاکی دانایە، کو وەک هێزێن دەرەکی نە دبنە ئەگەر هەلسوکەوت و رەفتار و هزروبیر و هەستێن تاکی بەرجستە بن. ئەڤ هێزە یاسا و رێسا و دابونەریت و بهایێن جڤاکی و نورمان بخۆڤە دگرن. دۆرکهایم هوسا دیارکرییە کو راستیێن جڤاکی هەبوونا خۆ دەرڤەی تاکی ژی هەیە و کونترولا جڤاکی دکەت.
دابەش کرنا کاری
دناڤ کارێ وی یێ گەلەک گرنگ، دابەش کرنا کاری ل ناڤ جڤاکی دا، دۆرکهایم دیارکرییە کا چاوا جڤاک ژ هاوبەشییا میکانیکی ( کو تێدا هەمی خەلک هەمان بها و دابونەریت هەنە ل ناڤ جڤاکێن کەڤن دا) بۆ هاوبەشییا ئەندامی (کو ب جڤاکەکێ دهێتە دانان بەشێن وی پێکڤە گرێداینە و پێدڤی ب ئێک و دوو هەیە، و هەروەسا خەلک تێدا هەر ئێک ب کارەکێ یێ تایبەتمەندە و هەر ئێک ل جهەکێ جیاواز و ب بهایێن جیاواز کار دکەت). هوسا هزرکرییە کو دابەش کرنا کاری دبیتە ئەگەر جڤاکێن ئالۆز یێ پیک گرێدای بن و بهێز بن.
ژدەست دانا نۆرمێن جڤاکی (ئەنومی)
هەر وەسا دۆرکهایمی تێگەهێ ئەنومی بەحس کرییە ناڤ کارێن خۆ دا. ئەنومی بارودۆخەکێ دیاردکەت کو تێدا جڤاک یێ بێ عرف و نۆرم بیت و یێ نەسەقامگیر بیت. دبێژت ژی کو ئەڤ دیاردە دبیتە ئەگەرێ گەلەک کێشەیێن جڤاکی وەک خۆکوشتن، و کارێن دویر ژ دابونەریتان.
خۆکوشتن
ل ناڤ کارێ نڤیسای یێ وی ب ناڤێ «خۆکوشتن» دا دۆرکهایم ئێکەم ڤەکولینا جڤاکناسیێ یێ زانستی ئەنجام دایە. هەر وەسا 4 جۆرێن خۆکوشتنێ دیار کرییە، ئەو ژی ئەڤەنە:
خۆکوشتنا خۆیەتی: کو تێدا کەس یێ دویرە ژ کەسێن دەروبەر و هەست ب تنێ بوونێ دکەت ژبەر هندێ بەرەف خۆکوشتنێ دچیت.
خۆکوشتنا قوربانیێ: کو تێدا کەسەک گەلەک یێ گرێدایە ب خەلکێ دەوربەر ڤە و ب ناسناما وان ڤە ڤێجا خۆ دکەتە قوربانی و خۆ دکوژیت دا کو ددەرئەنجام دا ئەو بگەهنە ئارمانجا خۆ.
خۆکوشتنا بێ نۆرمی: کو تێدا کەسەک توشی رویدانەکا نەچاڤەرێکری یا گەلەک خەمگین و نەخۆش بیت، وەک شەرەکێ مەزن یان ژی بارەکێ ئابووری یێ دژوار، کو دبیت ژبەر هندێ خۆ بدەتە کوشتن.
خۆکوشتنا دژواریێ: کو تێدا کەسەک ژ ئەگەرێ وان یاسایێن دژوار یێن دهێنە سەپاندن ل سەر ژیانا وی، وەک دناڤ زیندانێ دا، دبیت ببیتە ئەگەر خۆ بکوژیت.
دۆرکهایم ب رێکا نڤیسین و ڤەکولینێن خۆ شیایە زانستێ جڤاکناسیێ بکەتە زانستەکێ ئەکادیمی و ڤەدیتنا وەزیفی (functionalism) ل ناڤ جڤاکناسیێ دانایە، هەر وەسا گەلەک ڤەکولینێن گرنگ وەک یا خۆکوشتنێ ئەنجام داینە، و هندەک دیتنێن جڤاکناسیێ بۆ جڤاکێ نوی و سەردەم یێ پڕ ژ کارێن پیشەسازی دیارکرینە. ئەرێ ب دیتنا تە کیشک ژ ڤان هزر و تیورێن دۆرکهایمی یا سەرنجراکێشە؟
نڤیسەر: أحمد مصطفى