کورتیەک ژ ئاینێن کوردستانێ بەری هاتنا ئیسلامێ

خەلکێ کوردستانێ یێن کەڤن ، مینا خەلکێ باشورێ میزۆپوتامیا و ئیرانێ پەرستنا هێزێن سروشتی دکر ، مینا رۆژێ و هەیڤێ و بای و ستێرا و هێزێن ترسێ ، چونکی ل دویڤ بیرۆباوەرێن وی سەردەمی کارتێکرنەکا راستەوخۆ ل سەر ژیانا خەلکی هەبوو .

هزر و بیرۆباوەرێن مروڤان ل دوماهیا هزارا دووێ پ.ز هاتنە گۆهورین و پێشڤەچوون و نیشانێن پەرستنا یەک خوداوەند د هزرا واندا بوون ، لەورا یا فەرە ب کورتی لسەر وان ئاینان بهێتە نڤیسان ، ئەوێن پەرستنا ئێک خوداوەند دکر ، مینا ئاینێ جوهیان و زەرەدەشتی و مەسیحی .

ئێک / ئاینێ جوهیان ( الیهودیە judaism ) :

أـ مێژوویا ئاینێ جوهیان :

ئەڤ ئاینە ئاینەکێ ئاسمانیێ پیرۆزە ( موسا ) پێغەمبەر (د.خ) کورێ (عمران ) ی بیروباوەرێن وی ل ناڤ عبرانیا ل بیابانا سینا و نەقەب ل فەلەستینێ بەلاڤکرینە ، لەورا دبێژنە ڤی ئاینی ئاینێ ( موسەوی ) ، و ناڤێ دایکا وی ( یوکابدایە ) ( موسا ) پێغەمبەر (د.خ) ل دەسپێکێ بانگەوازیا خو یا ئاینی ل مسرێ راگەهاند ل سەر دەمێ فیرعەونێ مسری ( رەمسیسێ دووێ 1290 - 1224 پ.ز ) ژ بو پەرستنا خودێ مەزن و نەهێلانا پەرستنا گەلەک خوداوەندا و ب تایبەت پەرستنا فیرعەونی ، بەلێ فیرعەونێ مسرێ و دەستهەلاتدارێن دەولەتا وی باوەری پێ نە ئینا و دژی وی رەوەستیان ، ئەڤ چەندە بوو ئەگەرێ رەڤینا موسای و کەسێن باوەری ب ئاینێ وی ئینای ژ مسرێ بو بیابانا سینا . ل دویڤ بیرۆباوەرێن ئاینی پشتی موسای دارێ خو ل دەریایێ دای ، رێکا وی و  مریدێن وی ڤەبوو کو دەربازببن و فیرعەون و لەشکەرێ وی خەندقین . ئەف چەندە د قورئانا پیرۆز دا هاتیە ( سورة البقرة ، الایة ، 50 ) .

ب ـ بەلاڤبۆنا ئاینێ جوهیان ل کوردستانێ : 

بەلاڤبونا ئاینێ جوهینا ل کوردستانێ بو سەدێ ( 9 پ.ز ) ڤەدگەریت دەمێ شاهێ ئاشوری ( شیلمینەسەرێ سیێ 858- 824 ) ل شەرێ قورقور ( قرقر ) نێزیکی دیمەشقێ ل سالا (853 پ.ز ) ل سەر شاهـ و میرێن سوریا سەرکەفتن هینای ، ئێک ژوان شاهێ جوهیان بوون و شاهێ ئاشوری هندەک ئخسیرێن جوهی ڤەگوهاستن بو دەڤەرا ( میدیا ) ( رۆژهەلاتێ کوردستانێ ) و وان ل میدیا ژیانا خو برە سەری و شیان بیروباوەرێن ئاینێ جوهیا ل کوردستانێ بەلاڤبکەن . هەروەسا شاهێ ئاشوری ( تەجلا تەبلیزەرێ سیێ ) جوهیێن باژێرێ ( سامیرە ) پایتەختێ شاهنشینا ( ئیسرائیل ) ڤەگوهاستیە دەڤەرا میدیا هەروەسا ( سەرجونێ ئاشوری ) هندەک جوهی ڤەگوهاستینە پارێزگەها ( دهوکێ )، مینا زاخو و گوندێ سندورێ .

پشتی روژهەلات ناس و گەروک هاتینە کوردستانێ ئاماژە داینە وان جها یێن جوهی لێ ئاکنجی مینا ( بنیامێن التگلی ) خویا دکەت کو گەلەک جوهی ل باژێرێ هەمەدانێ هەنە و کنیشتەکا جوهیان ژی ل وێرێ هەیە هەروەسا ئاماژە دایە ئاکنجیبونا وان ل ئامێدیێ دیسان ژێدەر دبێژن 5 هزار جوهی ل ئەسفەهانێ هەبوون ژ لایەکێ دی گورێ پێغەمبەر ( عوزەری ) ل دیف باوەریا جوهیان و مەسیحیان یێل هەولێرێ .

هەژیە بێژین جوهی ل باژێرێ ( نسێبین ـ مویسل ـ سەروکانی ـ ئامەد ـ شنگال ـ حەران ـ روها ـ تەیسەفون ـ و دەڤەرا ئامێدیێ ـ ئاکرێ ـ نوهەدرا دهوک ـ زاخو ـ بەرواری ژێری و ژوری ـ مینا گوندێ بێتنور ـ بەراشی) د ئاکنجیبوون .

دوو / ئاینێ زەرەدەشتی :

أـ ژیانا زەرەدەشتی 

مێژوویا دروست یا دەرکەفتنا ئایینێ زەرەدەشتی یا دیار نینە بەلێ پرانیا مێژوونڤیسان دیار دکەن بۆ نیڤا دووێ ل چەرخێ حەفتێ پ.ز دزڤرینن ئانکو سالا (660 پ.ز ) ژ دایک بوویە ( زەرەدەشت ) ل دەڤەفا میدیا ئەتروباتیکان ئازەربیجانا نوکە ل نێزیک دەریا ئورمیێ ئانکو ل دەڤەرا رۆژهەلاتا کوردستانێ . 

هەر ژ دەمێ هاتنا وی گەلەک نەخوشی برینە ژ لایێ سێربەند و فالڤەکەران ڤە هەولداینە بکوژن چەندین جاران هاڤێتینە بەر گیانەوارێن وەکی گا و هەسپ و گورگ بەلێ گیانەوەران بەرەڤانی ژێ کرینە هەروەسا هاتبو دزین و کربونە دناڤا ئاگری دا بەلێ هاتە پاراستن ژ لایێ خودێ ڤە ، هەر ژیێ 15 سالیێ هاریکاریا خەلکی کریە و ڤیایە ئێشو ئازارێت خەلکی بزانیت ( مێژوونڤیس شەهرستانی ): دبێژیت دەمێ ژیێ زەرەدەشتی بوهە سیهـ سال خودایێ مەزن و دلوڤان سروشت ( وەحی) بو هنارت داکو پەیاما خو یا ئایینی بەلاڤبکەت . 

سەبارەت پرسیارا دهێتە کرن کا ئەرێ پێغەمبەرە یان نە بەرسڤا دروست یا ئەڤێ پرسیارێ نینە چونکە بیروبۆچونەک دبێژیت کو ئەو چاکسازەکێ جڤاکیبوو بەرێ خەلکی دایە هزرەکا پێشکەفتی د ژیانێدا ، بەلێ بیروبۆچونەکا دی دبێژیت کو ئەو پێغەمبەرە و بانگەوازیا خویا ئایینی بەلاڤکریە و باوەری ب ئێک خوداوەند هینایە ، ئەوژی ئاهورامەزدا یە و خودانێن ڤێ بوچونێ پشت بەستنێ ب چەند ئایەتەکان دکەن .

ب ـ بەڵاڤبوونا ئاینێ زەرەدەشتی ل کوردستانێ :

دەمێ ژیێ زەرەدەشتی بوویە سیهـ سال ئاینێ خو ل دەڤەرا میدیا راگەهاند و داخاز ژ خەلکی کر باوەریێ ب ئاینێ وی بینن و رێکا دروست بگرن ، بەلێ ل دەسپێکێ خەلکی و ئایندەران باوەری ب ئاینێ زەرەدەشتی نە ئینان و دژی وی راوەستیان لەورا زەرەدەشت نەچار بوو ب فەرمانا خوداوەند ( ئاهورامەزدای ) بەرەڤ رۆژهەلاتێ بچیت و ل دەڤەرا ( بەلەخ ) ئاکنجیبوو . شاهێ بەلەخ ب ناڤێ ( کشتاسب ) ی پێشوازیا وی کر پشتی دوو ساڵان باوەری ب ئاینێ وی ل ئیران و هندستانێ و ئاسیا بچویک .

پشتی دەولەتا ( هاخەمەنشی ) هاتیە دامەزراندن ( 226 - 651 پ.ز ) ئاینێ زەرەدەشتی کرە ئاینێ فەرمی ، بەلێ ب کەفتنا ڤێ دەولەتێ ، دیسان دەولەتا ( پەرەسی ) گرنگی دا ئاینێ زەرەدەشتی بەلێ ئازادیا ئاینی ل جەم شاهێن پەرەسی هەبوو . و پشتی دامەزراندنا دەولەتا ( ساسانی 226 - 651 پ.ز ) ئاینێ زەرەدەشتی بویە ئاینێ فەرمیێ دەولەتێ ..

هەژیە بێژین ، کو گەلەک پەرستگەهێن ئاینێ زەرەدەشتی ل دەڤەرێن کوردستانێ هەبوون ، مینا پەرستگەها زەرەدەشتی ل دەڤەرا ( حەلوان ) هەروەسا ل باژێرێ ئەکبەتانا ( همدان ) و دەڤەرا ( کرماشان ) و ( شەهرەزوور ) و باژێرێ ( نەهاوەند ) ژی گەلەک پەرستگەهـ هاتینە ئاشکراکرن ، دیسان پەرستگەهێن زەرەدەشتی ل دەڤەرا بادینان هەنە ، مینا گوندێ ( باسفرێ ) ل قەزا شێخان و دەڤەرا ( ئاکرێ ) هەروەسا ( شکەفتا چارستین ) .

سێ / ئاینێ مەسیحی (Christianity ) :

أ ـ مێژوویا ئاینێ مەسیحی :

پێغەمبەر (عیسای) د.خ سێ ناڤ هەنە ئەوژی ( مەسیح) و رامانا وی ژێبرنا گونەها و ب ناڤێ (مخلص ) رامانا وی وەفادارێ بەلاڤکرنا ئاینێ خو و ناڤێ ( المنقذ ) و رامانا وی دێ خەلکی رزگارکەت ژ رۆژا هاتنا دەجالی ل دویڤ بیروباوەرێن ئاینی . بیروباوەرێن ئاینێ مەسیحی بو ئایندەرێن مەسیحی دیار دکەت ، کو دڤێت پەرستن و باوەریێ ب خودایێ مەزن و دلوڤان بتنێ بینن و رێزێ ل دەیک و بابا بگرن و درەو و دزیێ و کوشتنێ نەکەن و خو ژ دەهمەن پیسیێ ب پارێزن و رێزێ ل جیرانێن خو بگرن هتد…. و پەرتوکا پیروزا پێغەمبەر عیسای ( ئنجیل ) بوو رامانا وێ پیروزە ، بیروباوەرێن ئاینێ مەسیحی رۆلێ ددەتە خودایێ مەزن و دلوڤان ئەوێ هەمی مروڤان هەمبێزدکەت و پشتی وی عیسایێ مەسیح سونبولا هەژارا و هەلگرێ ئێش و ئازارا ب مەرەما خزمەتا مروڤایەتیێ ، دیسان ( مەریەم ) دایکا ( مەسیح ) د چاڤێن مەسیحیادا یا پیرۆزە ، ئاینێ مەسیحی وێنەیەکێ جیهانی ب خوڤە گرتیە . 

ب ـ بەلاڤبوونا ئاینێ مەسیحی ل کوردستانێ :

پەیوەندیێن کوردان ب ئاینێ مەسیحی بو دەسپێکا ژ دایک بوونا مەسیحی دزڤریت ، پەرتوکا پیرۆز ئنجیل ێ ئاماژە پێدایە ب ناڤێ سەرەدانا ماجیان ( مەجوس ) ( پیرێن ئاینێ زەرەدەشتی ) : ( پشتی یسوع ل بیت لحم ژ دایک بووی … هندەک ژ ماجیان ژ رۆژهەلاتی هاتنە ( ئورشەلیم ) و پرسیار کرن کا ئەوێ ژ دایک بووی شاهێ جوهیایە ؟ مە ستێرا وی دیت ل رۆژهەلاتی ئەم یێت هاتین داکو بو وی خو بچەمینین ) 

و ئەو ماجی یێن ئنجیلێ ئاماژە پێدای زەرەدەشتینە کو سەروکێن مللەت و هوزێن خونە ، بەری هەمی مللەتێن دی خو بو مەسیحێ بچویک چەماندیە و دیاری بو ئیناینە ، نینا زێری و بخیرکا ل دویڤ گوتنا ئنجیلێ . 

ئاینێ مەسیحی ل دەڤەرێن کوردستانێ بەلاڤبویە ، ب رێکا هنارتنا ئایندەرێن مەسیحی و ئێکەم کەس هاتیە کوردستانێ بو بەلاڤکرنا ئاینێ مەسیحی ناڤێ وی (مارئەدی ) قوتابیێ پێغەمبەر ( عیسای ) و ئاینێ مەسیحی بەلاڤکریە ل باژێرێن ( روها ) ( نسێبین ) و دەڤەرا باشورێ کوردستانێ و بیت کرمای ( کرکوک ) و گەلەک قوتابی ل سەر دەستێ وی رابووینە و پشتی مرنا وی قوتابیێن وی ب تایبەت ( ئاکای ) ئەرکێ بەلاڤکرنا ئاینێ مەسیحی بخوڤە گرێدایە .

هەروەسا گەلەک مەسیحیێن ل روژئاڤایی ژ دەڤەرێن خو رەڤین و هاتینە دەڤەرێن کوردستانێ ب تایبەت ل سەر دەمێ ئیمبراتورێ رومانی ( دقلدیانوسی 284 - 305 ز ) ئەوێ زورداری ل مەسیحیان دکر و هندەک ژوان دکوشتن دیسان هندەک مروڤان ژ خەلکێ کوردستانێ باوەری ب ئاینێ مەسیحی هینایە ، ب رێکا ئێخسیریێ کو ژ ئەنجامێن شەرێن بەردەوام د ناڤبەرا دەولەتا رومانی و پەرەسیدا و پاشی دەولەتا بیزەنتی و ساسانیدا دهاتنە ئێخسیر کرن ( ابن حوقل ) ل سەدێ (9 ز ) ئاماژە دایە ، کو پرانیا خەلکێ باژێرێ روها مەسیحی بوون ، دەمێ دبێژیت ( پرانیا خەلکێ وێ مەسیحینە و نێزیکی سێ سەد دێرا لێ هەنە …) دیسان گەروکێ ئیتالی ( مارکوپولو ) ل سەدێ (13 ز ) ئاماژە دایە ب مەسیحیێن کورد ل باژێرێن جزیرێ دەمێ دبێژیت ( مللەتەکێ کوردێ مەسیحی ل چیایێن مویسل دئاکنجینە ) .

هەژیە بێژین هەر ل دەسپێکێ هندەک ژ خەلکی باوەری ب ئاینێ مەسیحی هینایە و بووینە قەشە و رەبەن ، مینا ( شمو کورێ فاغو ) و ( بارشبایێ شارەزوری ) و ( ناثنیالی شارەزوری ) و ( بارشبایێ شارەزوری ) ل چەرخێ حەفتێ زاینی ، هەروەسا ( سبریشوعێ ئێکێ ) ل باژێرێ لاشوم ( داقوق ) بوویە مەتران ل سالا (596 ز ) ( شملونا ) بویە راهب ل ( ئەدیابینێ ) دیسان ژی گەلەک شینوارێن وان ل کوردستانێ هەنە بو دیتنا زێدەتر یا پێزانینان ژێدەرێن پەرتوکی بخووینە نموونە : 

• فەرهاد پیربال ، ئینجیل لە مێژووی ئەدەبیاتی کوردی دا ، پێداچون : ملا محمد کەزنەی ، ( دهوک : ١٩٩٩ ) ،ل ٢٧ .

هەروەسا کوردان پەرستنا زێدەتر ژ ڤان ئاینان کرینە مینا ئاینێ ( مانی ) مانیزم ( Manisim ) دیسان بزاڤا مەزدەکی کو ئەڤەژی بزاڤەکا ئایینی بو یە 

نڤیسەر: هێلان سفر

بو ب دەستڤە ئینانا تمامەتیا بابەتی :

ژێدەر :

پەرتووکا ( مێژوویا کوردستانێ یا کەڤن کورتیەک ل مێژوویا سیاسی )

دانان : د. محمد سالح زێباری    د. رێبەر مایی .