چەرخێ ناڤین یێ فەلسەفێ ل سالێن 500 هەتا 1500 زاینی بخوڤە دگریت، و د سەردەمێ بەرێ دا، هوسا هزر تێدا دهاتە کرن کو تنێ فەیلەسوفێن رۆژئاڤا یێن کو ب لاتینی دنڤیسان بخوڤە دگریت، وەک ئۆگستین، و توماس ئاکویناس. لێ نوکە دا هوسا هزر تێدا دهێتە کرن کو فەلسەفا رۆژهەلاتا ئۆرۆپا (ب یونانی) و فەلسەفا ئیسلامی (ب عەرەبی) و فەلسەفا یەهودییا ژی بخوڤە دگریت. ل ناڤ فەلسەفا چەرخێ ناڤین دا، ئایین تێکەلی فەلسەفێ دبیت، و سێ کێشە یێن جهێ گەنگەشێ لێ دەردکەڤن. دێ ل ڤێ پارچە نڤیسینێ بەحسی پسیارێن چەرخێ ناڤین هێتەکرن، دگەل دا ب تایبەت ژی فەلسەفا ئیسلامی ل ڤی چەرخی و سەردەمێن وێ یێن جیاواز. هەر وەسا دێ بەحسی نموونەکا فەیلەسوفەکێ ئیسلامی و ژیانا وی هێتە کرن، ئەو ژی ابو الحامد الغزالی.
پسیارێن سەرەکی یێن چەرخێ ناڤین
وەک هاتییە گوتن، ل چەرخێ ناڤین، فەلسەفا ئەرستۆ و ئەفلاتوون تێکەلی هزرا ئایینی بوویە، ژبەر هندێ ژی هندەک پسیار ژ ڤێ تێکەلیێ چیبووینە. پسیارا ئێکێ ل سەر دەسپێکا هەبوونێ بوویە، بۆ ئەرستۆ، هەبوونێ دەسپێک نینە، ل چەرخێن ناڤین ل ناڤ ئایینان دا گەنگەشە دهاتە کرن ئەرێ ئەگەر دەسپێک نەبیت، مانە خودێ ژی نابیت؟ چنکی ئەگەر دەسپێک نەبیت، چێکەر (خالق) ژی نابیت. پسیارا دووێ ژی ل دوور زانینا خۆدێ بۆ هەمی تشتا دزڤریت، دگوتن ئەگەر خودێ هەمی تشتا دزانیت، و پاشەرۆژا مە ژی دزانیت، ئەرێ پا ئەم وەک بوونەوەر ئازادن د هەلبژارتنێت خۆ دا؟ یان ژی ئەم ئازاد نینن؟ پسیارا سیێ ژی ل سەر گیان (روح) و نەمرینێ (خلود) بوویە، ئەفلاتوون دبێژت کو گیان بەشەکێ جودایە ژ لەشی و تشتەکێ نەفیزیکە ودچیتە لەشەکێ دی پشتی مرنێ، لێ ئایین هاتن و گوتن کو لەش دهێتە چێکرن ڤە ل روژا قیامەتێ و دهێتە سزادان یان ژی خەلاتکرن و دچیتە بوارێ نەمرینێ دا ل ئاخرەتێ. ئەڤە ب گشتی گرنگترین پسیارێن ڤی سەردەمی بووینە، کو بووینە جهێ گەنگەشێ و دانوستاندنێ و مەژیێ گەلەک کەسا تژی کرییە.
دەسپێکا فەلسەفا ئیسلامی
پشتی هاتنە پەیاما ئیسلامێ ل سەر دەستێ پێغەمبەری سلاڤ ل سەر بن و بەلاڤبوون و مەزن بوونا ئیمپراتورییا ئیسلامی، دگەل دا ژمارەکا مەزن یێن نڤیسینێن فەیلەسوفێن یونانی هاتنە وەرگێران بۆ زمانێ عەرەبی، و دگەل دا فەلسەفە ل نک موسلمانا دەسپێکرییە. ئانکو فەلسەفە ل نک موسلمانا دگەل وەرگێرانا نڤیسینێن ئەفلاتوون و ئەرستۆ بۆ زمانێ عەرەبی دەسپێکرییە.
سەردەم و جورێن فەلسەفا ئیسلامی ل چەرخێ ناڤین
1. فەلسەفا کلاسیک یا ئیسلامی
دگەل وەرگیرانا کارێن ئەفلاتوون و ئەرستۆ دەسپێکرییە، هندەک ژ فەیلەسوفێن ڤی سەردەمی (کیندی، فارابی، ئیبن سینا). ئەڤە ب فەیلەسوفێن ئیسلامی کلاسیک دهاتنە نیاسین. فەیلەسوفێ کلاسیک ئیبن سینا دبێژت: ”بۆ من خوشترە ژیانەکا کورت بژیم ب پەحناتی، ژ ژیانەکا درێژ بەلێ یا بەرتەنگ.“
2. فەلسەفا زانستێ کەلام
وەک هەڤدژ بۆ فەلسەفا یونانی ژ زانستێن ئایینێ ئیسلامێ هاتییە چێکرن، قوتابخانەیێن موعتەزلی و ئەشعەری بخوڤە دگریت، لێ پاشان ب رێکا فەیلەسوفێن دی یێن زانستێ کەلام (وەک جوەینی و غەزالی) ئەڤ زانستە تێکەلی فەلسەفا یونانی بوویە.
3. فەلسەفە ل ئەندەلوس (ئیسپانیا)
ل ئەندەلوس ل ئیسپانیا گەشەکرییە بن دەستهەلاتا موسلمانا، و نموونەیێن فەیلەسوفێن ڤی جهی (سلیمان بن جبێرول، ئیبن روشد، ئیبن توفەیل).
4. فەلسەفا پشتی کلاسیکی
فەلسەفا کو پشتی ئیبن سینا دهێت و گرێدای ب ئەندەلوس نینە، کو جهەکێ گەلەک یێ زەنگینە بۆ ڤەکۆلینێن زانستی بۆ بهێنە کرن. چوار ژێدەر بۆ ڤی سەردەمی هەبووینە (ئیبن سینا، زانستێ کەلام، سوفیەت، غەزالی)، نموونەیێن فەیلەسوفێن ڤی سەردەمی (فاخر الدين الرازي، السهراوردي، العربي).
ئیمامێ غەزالییێ فەیلەسوف وەک نموونە
أبو حامد محمد الغزالي (450- 505 مش/ 1058- 1111 زا) خەلکێ (گوندێ غەزالە) بوو ل (ناحیا طوس)، ل (دەڤەرا نیسابور)ێ ل (وەلاتێ خراسان)- نوکە د کەڤیتە باکورێ روژهەلاتێ ئیرانێ-، ئێک ژ مەزنترین زانایێن ئایینی ونڤێسەر وشارەزایێن سەردەمێ خوە بوو، گەلەک یێ شارەزا بوو د هەمی زانستێن ئایینی دا . و ڕولەکێ سەرەکی و پێش چاڤ هەبوو د دارشتنا هزرا ئیسلامی دا.
گرنگترین کارێن غەزالی
- دوو پەرتوک دژی (فەیلەسوفێن) دویر ئایین چێکرن ب ناڤێ: (مقاصد الفلاسفة) و(تهافت الفلاسفة) .
- ژ بۆ برلاڤکرنا زانینێ دەست ب گەشتەکێ کر ، ئەڤجا د گەشتا خوە یا درێژ دا پەرتوکا خوە یا ب ناڤ ودەنگ (إحیاء علوم الدین) نڤیساند وەک کورتیەک ل دور ئەزمونا خوە.
- و پەرتووکا خوە (مقاصد الفلاسفة) چێکر و تێدا بزاڤ وتێکدانێن وان ئاشکرا کرن وب بەلگێن عەقلی گوتن ودیتنێن وان دژی ئیسلامێ رەتدکرن.
- پەرتووکا (تهافت الفلاسفة)، تێدا هێرەشەکا دژوار کرە سەر هندەک فەیلەسوفێن یونانی بگشتی وهندەک فەیلەسوفێن موسلمان بتایبەتی مینا: فیزیائی وفەلەکی وفەیلەسوف الفارابی (260- 339 مش/ 874- 950 زا)، و ابن سینا (370- 427 مش/ 980- 1038 زا) .
ئمامێ غەزالی وفەلسەفە
ل سەردەمێ ئێمامێ غەزالی (د چەرخێ پێنجێ مشەختی دا) ماوەیەکێ درێژ کارتێکرن وکارڤەدانا وی ودیتنا وی ڤەکێشا وهەتا ڕادەیەکێ (فەلسەفا عەقلانی) ل دەڤەرا موسلمانان لاواز بوو. لدویڤرا (بزاڤا فەلسەفێ) گەلەک یا خورت وبەرلاڤ بوو ل دەڤەرێ، و(فەلسەفە) د هاتە بکارئینان بو لاوازکرنا ئایینی بگشتی ، وبتایبەتی گومان د ئێخستە سەر بیر وباوەران، وبێ بهاکرنا ڕەوشتان، ونەهێلان وژناڤبرنا بیر وباوەرێن جڤاکێ ساخلەم وپاقژ وئاڤاکەر. هەتا زانایێ مەزن : فەیلەسوفی ئەندلوسی إبن رشد (520- 595 مش/ 1126-1198 زا) هاتی، و ئەوی دیتنێن (غەزالی) رەتدکرن وبەڕەڤانی ژ (زانستێ فەلسەفێ) کر ودوو پەرتوک نڤێسان (فصل المقال فيما بين الحكمة والشريعة من الاتصال)، پاشی (تهافت التهافت)، وهووسا دووبارە (فەلسەفێ) ل دەڤەرێ گەشە کر.
ئیمامێ (غەزالی) د گەلک قوناغان دا یێ بوری
هەتا ل دويماهيكێ گەهشتییە (رێکا صوڤیاتیێ)، وەکی ئەو بخوە د پەرتوکا خوە دا (المنقذ من الضلال) دا دیار دکەت ل دەستپێکێ دقوناغا گومانێ دا بوو و هزرا خو دکر کا دێ چاوا ب رێکا عەقلی گەهیتە راستیا دروست، دوماهیکێ هزرێن خوە کرن بو وی دیار بوو کو چوار گروپێن هزرڤان ورەوشەنبیر وداخوازکەرێن زانینی یێن هەین:
- المتكلمون: کو لۆژیک و فەلسەفە بکارئیناینە بۆ بەرەڤانی کرنێ ژ ئیسلامێ و جابدانا هەر پسیارەکێ دژی ئیسلامێ بهێتە کرن.
- الباطنية: باوەری ب هندێ هەیە کو تێکستێت ئایینی رامانەکا ناڤخۆیی هەیە کەس نەشێت پێ بگەهیت ژبلی وانا، و رامانا ددەنە نڤیسینێن ئایینی ب شێوەکێ نهێنی.
- الفلاسفة: کومەکا هزرمەندێن موسلمانا یێت کو کارتێکرن ب فەلسەفا یونانی لێ هاتییە کرن و تێکەلی هزرێن ئیسلامی کرین.
- الصوفية: کومەلەکا ئیسلامی یە کو جەختێ ل خۆ دویرئێخستنێ ژ ژیانێ دکەن، کو تاک تێدا بەرەف لایەنێ روحی و ئەزموونا تاکەکەسی دچیت.
دوماهیك
فەلسەفا چەرخێ ناڤین وەک هزر تێدا دهاتە کرن نەمایە، بەلکو گەلەک فەلسەفە و هزرێن مللەتێن دی ژی نوکە ب خۆڤە دگریت، کو دبیت ببیتە جهێ ڤەکولین و گەنگەشێ هەر نوکە و ل پاشەرۆژێ ژی. و خواندنا کەسایەتییا (غەزالی) ژی نە یا ب سانەهییە بەلکو وەرگرتنا هەمی دیتن وبووچوونێن وی یا ب زەحمەت بێنە بەرچاڤکرن، لەوما ژی دیتن وبوچوونێن زانایێن موسلمانان وبیانییان ل سەر (غەزالی) ژێک جودا نە. ل دوماهیکێ ژی، ئەڤ پارچە نڤیسینە تنێ وەک دانانیاسینەک یا فەلسەفێ و ب تایبەت یا ئیسلامی ل چەرخێن ناڤین، بو زانیاریێن زێدەتر، سەرەدانا ژێدەرێن مە بکە، یان ژی ل هەر جهەکێ دی لێ بگەرە.
پشکداریەک ژ قوتابیێت زانکۆیێ