ل نیڤا دووێ ل هزارا سیێ پ.ز مللەتێن هندو ئەوروپی کوچکر ، بۆ ئیرانێ و کوردستانێ و شەپولا وان کوچبەران گەهشتە ئەوروپا و مسرێ و شەپولەکا دی بەرەف باشوری بۆ هندستانێ چوو ، ئەف مللەتە ب چەند ناڤان یان زاراڤان دهاتنە نیاسین ، مینا مللەتێن هندو ئەوروپی ـ مللەتێن هندو ئاری ـ مللەتێن ئاری و ئیرانی .
سەبارەت جهێ سەرەکیێ ڤان مللەتان ، دیسان چەند بۆچوون هەنە ، ژوانا بۆچوونەک دیاردکەت ، کو جهێ سەرەکیێ ڤان مللەتان دەڤەرا دکەڤیتە د ناڤنەرا دەریا ئۆرال و دەریا خەزەردا ، هەروەسا بۆچوونەکا دی دیاردکەت کو دەڤەرا قەوقاز جهێ سەرەکیێ ڤان مللەتان بوو و پاشی کوچبەربووینە و ل دەڤەرێن دەوروبەری دەریا ئۆرمیێ ئاکنجی بوون و پاشی بەرەف دەڤەرێن دیڤە چووینە ، دیسان بۆچوونەکا دی ئاماژێ ددەتە وێ چەندێ ، کو دەشتێن باشورێ روسیا جهێ سەرەکیێ ڤان مللەتانە .
هەژیە بێژین ، کو مللەتێن هندو ئەوروپی هاتینە پشککرن بو هەشت شوپولان ئەوژی
- هندو ئیرانی
- هیلانی ( گریکی و یونانی )
- ئەرمەن
- ئەلبانی
- ئیتالی
- سلتی ( خەلکێ رۆژئاڤایا ئەوروپا )
- جەرمان(ئەلمانی)
- لێتوانی و سلاف
چەند ئەگەر ژ بو مشەختبوونا ڤان مللەتان هەبوون، مینا توشبوونا وان بو بارودوخێن جوگرافیێن نەچاڤەرێکری ، کو ئەف مللەتە پالدان بەرەف هندەک دەڤەرێن باش ژ لایێ چاندنێ و چێروانێ گیانەوەران ( رعوی ) ڤە بچن ، هەروەسا هندەک ئەگەرێن دی هەنە ، مینا گڤاشتنا هوزێن تۆرانی ( ترک ) ل سەر ڤان مللەتان و هەوڵدانا وان بو داگیرکرنا دەڤەرێن وان ، دیسان ئەم دشێین دیاربکەین کو ئەگەرێ شارستانیژی ژ ئەگەرێن گرنگ بو مشەختبوونا ڤان مللەتان بەرەف دەڤەرێن ب ناڤ ودەنگ ژ لایێ شارستانیڤە و سەنتەرێ شارستانییەتێ ، مینا هندێ و رۆژهەلاتا ناڤین .
ژ سالوخەتێن وەکهەڤ د ناڤ بەرا مللەتان دا ، پەرستنا چەند خوداوەندان مینا ( میثرا ـ فارونا ـ ئەندرا ) هەروەسا ئەف مللەتە ژ لایێ زمانیڤە ژ ئێک خێزانا زمانی یا مەزنە ، کو ب ناڤێ بنەمالا زمانێ هندو ئەوروپی دهاتە نیاسین . و زمانێ هندو ئیرانی لقەکە ژ زمانێ هندو ئەوروپی و زمانێ کوردی چەقەکە ژ زمانێ هندو ئیرانی .
هندو ئەوروپی ل گەل مللەتێن کوردستانێ و رۆژهەلاتا ناڤین تێکەل بوون و ژ لایێ سیاسی و شارستانی کارتێکرن ل سەر وانا کر و هێزەک دا کوردستانیێن کەڤن ئەوێن رولێ وان دیار بوی ل هزارا دووێ پ.ز ئەف چەندە دێ هێتە رونکرن ، دەمێ ل سەر مللەتێن کوردستانێ ل هزارا دووێ دپەیڤین .
ئێک / کاشی:
ئێکە ژ وان مللەتێن کەڤن د کوردستانێدا ژیاین ، دەڤەرا ناڤەراستا چیایێن زاگروس ، ئەوا بەرنیاس ب ( لورستان )ێ باشورێ هەمەدانێ ، کو وەلاتێ دروستێ کاشیانبوو ، سەبارەت ب ناڤێ کاشیان گەلەک بیرۆچوون ل سەر هەنە ژ وانا ئەو ئێک ژ مللەتێن ( هند و ئەوروپی ) نە و بەلگە ل سەر ڤێ بۆچوونێ ئەوە کو هندەک پەیڤ و ناڤێن وەکهەڤ د ناڤبەرا کاشیا و مللەتێن ( هند و ئەوروپی ) دا هەبوون .
هەروەسا بیرۆبووچونەکا دی نەژادێ کاشیان ب مللەتێن قەوقازیاڤە گرێددەت و بەلگە ل سەر ڤێ بۆچوونێ دیسان پەیڤ و ناڤێن وەکهەڤ د ناڤبەرا هەردوو لایەنادا هەبوون .
بەلێ مێژوونڤیس ( طە باقر ) دبێژیت : ( کاشی ژ دەڤەرێن خویێن رەسەن ل چیایێ زاگروسێ ، کو ئەف دەڤەرە دکەڤیتە ( لورستان ) هاتینە و ئەو ژ کوردێن کەڤنن .
ل دویف بۆچوونا ماموستا ( طە باقر ) ئەم دشێین بێژین ، کو نەژادێ کاشیان ژ مللەتێن چیایێ زاگروسە ، ئانکو ژ مللەتێن کوردێن کەڤنە و دەڤەرا وان یا سەرەکی دەڤەرا لورستانێ یە .
دوو / میتانی :
دەولەتا میتانی ژ سێ هەرێمێن ئێکگرتی پێکدهات ئەوژی : ئێگرتنا ویلایەتێن روژئاڤای ، کو پایتەختێ وان باژێرێ ( ئالالاخ ) بوو ( تل العگشانە یێ نوکە ) نێزیکی باژێرێ ( حەلەبێ ) ، ئێکگرتنا ویلایەتێن ناڤەراست ، کو پایتەختێ وان باژێرێ ( واشوکانی ) بوو ئێکگرتنا ویلایەتێن روژهەلاتی کو پایتەختێ وان باژێرێ ( نوزی ) بوو .
سنورێن ڤێ دەولەتێ ژ دەریا وانێ ل باکوری دەستپێدکەت ، هەتا دەڤەرێن نیڤا میزوبوتامیا ل باشوری و ژ دەریا ئورمیێ و چیایێن زاگروس ل روژهەلاتی تا دەریا سپی یا ناڤین ل روژئاڤایی ب دوماهیک دهێت . پایتەختێ وان یێ سەرەکی باژێرێ واشکونی بوو . ل سالا (1470پ.ز ) شیان باژێرێ ( حەلەب ) هەتا فلستینێ کونترول بکەن .
دیسان ب ناڤ ئێکە ژ مللەتێن کەڤن ل کوردستانێ ژییاین و شییان دەولەتەکێ ب ناڤێ دەولەتا میتانی ل نیڤا دووێ هزارا دووێ پ.ز دامەزراند . ئەف دەولەتە ب چەند ناڤەکا دهاتە نیاسین مینا ( خانیکلبات ) ژ لایێ ئاشوریانڤە و ب ناڤێ ( نەهارینا ) ژ لایێ حیسی و مسریانڤە و ب ناڤێ ( حوری و میتانی ) ژی هاتیە نیاسین . دەربارەی ناڤێ میتانی چەند بیروبۆچوون ل سەر هەنە یا ئێکێ دیاردکەن ، کو ناڤێ وان ژ سەرکردەیەکێ وان یێ کەڤن ب ناڤێ ( میتا ) هاتیە .
بۆچوونەکا دی دیاردکەت کو ناڤێ وان ژ ناڤێ دەڤەرێ هاتییە ، پشت بەستنا خودانێت ڤێ بۆچوونێ ل سەر وێ نڤێسینا فیرعەونێ مسری ( تحوتمسێ ئێکێ 1528-1510پ.ز ) یە ، ئەوێ ئاماژە ب ناڤێ میتانی دای و دیارکریە کو خەلکێ وێ دەڤەرێ ڤی ناڤی دبێژنە دەڤەرا خو ، بۆچوونەکا دی دبێژیت ناڤێ وان هاتیە ژ ماڤێ هوزەکا ( حوری ) ب ناڤێ ( ماتینی ) ، ئەوێ ئاکنجی ل دەریا وانێ ل چەرخێ هەڤدێ پ.ز هاتیە ل دیف ڤێ بۆچوونێ هوسا دیارە کو میتانی ژ مللەتێن چیایێ زاگروس و دەریا وانێنە ، ئانکو ژ مللەتێن کوردێن کەڤنە و بتنێ کارتێکرنا مللەتێن هندو ئەوروپی ل سەر وان هەبوو ، بەلێ پشتی مللەتێن هندو ئەوروپی ل گەل وان تێکەل بووی شیانێن وان پتر لێهاتن و دەڤەر کونترول کر و دەولەت دامەزراند .
بۆچوون دەڕبارەی ئەڤی بابەتی د جیاوازن کا ئەرێ کوردان ب هەژمێڕین ئاری یان هندو ئەوروپی یان هندو و ئیرانی ، لێ یا هاتیە زانین کو زمانێ کوردی بەشەکە یان چەقەکە ژ زمانێن هندو ئەوروپی و دەڕبارەی ئەڤێ بۆچوونێ دبێژن کو زمانێ کوردی کرینە چەقەک ژێ ژبۆ مەرەمێن خو یێن سیاسی یێن ئەوی سەردەمی بۆیینە لەوڕا ناڤێ کورد دگەل ئەڤان مللەتان دهێت ، لێ یا ڕەوا و یا کو کورد دبێژن کو بەری هندو ئیران و هندو ئەوروپیان کورد هەبوینە تنێ پشتی کوچکرنا وان تێکەلی دروست بووینە و هوسا زمانێ کوردی بویە چەقەک ژ زمانێ وان ئانکو کورد بەری ئەوی دەمی د سەڕبەخوو بوینە و چ پەیوەندی ب ئەوان مللەتان ڤە نەبوو لێ نها زمانێ کوردی دناف چەقێ زمانێ ئیرانی دایە ، و بەشەکە ژ هندو ئەوروپیان .
نڤێسین : هێلان سفر
ژێدەڕ : (1)
- مێژوویا کوردستانێ یا کەڤن کورتیەک ل مێژوویا سیاسی: دانان : د. محمد سالح زێباری ـ د. رێبەر مایی