ل دەمێ بەحسی چەرخێ فەلسەفێ یێ ناڤین دهێتە کرن، بەحسی تێکەلبوونا هزرێن ئایینی ب هزرێت فەلسەفی تێدا هەیە. چەرخێ ناڤین هەر ژ سالێن 500 زاینی هەتا سالێن 1500 زاینی بخوڤە دگریت. وەک پرەک دهێتە دیتن بو پێگەهاندنا فەلسەفا کەڤن ب فەلسەفا نوی و هەڤچەرخ ڤە. ل ڤی چەرخی ژی فەیلەسوفان هەولا گونجاندنا ئایینی دگەل لوژیک وهزرکرنێ بکەن. ل ڤی چەرخی ژی گەلەک قوتابخانە و فەیلەسوف هەبووینە، لێ دێ ب کورتی بەحسی هندەک ژ وانا کەین.
ئۆگستین یێ هیبونی
زانایەکێ ئایینێ مەسیحی و فەیلەسوف بوویە، نڤیسینێن وی، ب تایبەت “confessions - دانپێدان” و “the city of god - باژێرێ خودایی” دبنە بنەما و بنیات بۆ هزرا ئایینێ مەسیحی ب گشتی. بەحسی بابەتێن باوەریێ، ئازادییا هەلبژارتنێ، و سروشتێ خودایی کرییە. هەر وەسا باوەریا وی ئەو بوویە کو زانستێ راستەقینە ژ وەحیەکا خودایی دهێت، و کو باوەری و ئیمان گەلەک ژ هزرکرنێ گرنگ ترە. گەلەک کاریگەری ل سەر هزروبیرێن مەسیحیەتێ هەبوویە و هەتا نوکە.
سکولاستیسیزم - scholasticism
قوتابخانەکا هزری یا چەرخێ ناڤین کو تاکە رێکا خاندنێ و وەرگرتنا زانستێ بوویە ل وی سەردەمی ل ئەورۆپا و روژئاڤا. هزرا ئایینی یا مەسیحی دگەل فەلسەفا کلاسیک دگونجینیت، ب تایبەت فەلسەفا ئەرستۆ.
گرنگی ب هزرکرنا دایەلیکتیکی دایە، کو تێدا هزرمەند گەنگەشێ دگەل ئێک و دوو دکەن ب رێکا لۆژیک و شیکارکرنا هەر دیاردەکێ دا کو بگەهنە بریارەکا ئێکلایی ل سەر بابەتی، و هەڤدژییا ناڤبەرا هزرا ئایینی و فەلسەفا کلاسیک نەهێلن.
فەلسەفا مەسیحی
فەلسەفا مەسیحی ل چەرخێن ناڤین هەولدایە هزروبیرێن ئایینێ مەسیحی ئاشکرا بکەی و بەرگریێ لێ بکەت. بەحسی بابەتێن سروشتێ خودێ، کێشەیا خرابکاریێ، و پەیوەندی ناڤبەرا باوەریێ و ئایینی و هزر و لوژیکێ دا.
فەلسەفا چەرخێ ناڤین ل نک موسلمانا:
هەمان دەمێ فەلسەفا چەرخێ ناڤین ل رۆژئاڤا هەبوویە هەر وی دەمی گەلەک ژ نڤیسینێن فەیلەسوفێن یونانی دهاتنە وەرگێران بۆ زمانێ عەرەبی و فەلسەفا ل نک موسمانا ژی ل ڤی سەردەمی گەشەکرییە.
ل نک موسلمانا فەلسەفا چەرخێ ناڤین بەحسی گەردوونی، چێکریێن خودێ، خۆدێ بخۆ، ژیان و مرن وگەلەک بابەتێن دی یێن کو مرۆڤان لێگەریان ل سەر دکر. و بەرنیاس ترین فەیلەسوفێن موسلمان یێن ڤی سەردەمی: ئیبن روشد، فارابی، کندی، ئیبن سینا، غەزالی و گەلەکێن دی.
کندی
نوینەرێ فەلسەفا موسلمانا بوویە و ب ناسناڤێ فەیلەسوفێ موسلمانا دهاتە نیاسین.ل “بیت الحکمة” ل بەغدا کار ل سەر وەرگێرانا فەلسەفە و نڤیسینێن ئەرستۆ و ئەفلاتوون کرییە. فەلسەفە ب تاجا هەمی زانستان دانایە.
فارابی
فارابی بنیاتەک بۆ فەلسەفا موسلمانا ل چەرخێن ناڤین دانا، پشت بەستن ب بوچوونێن ئەرستۆ و یاسایێن وی یێن لۆژیکی. بیر و بوچوون و نڤیسینێن ئەرستۆ ب ساناهی کرییە و ناڤێ ماموستایێ دووێ پشتی ئەرستۆ دهاتە نیاسین. شیانێن مرۆڤان یێن هزری بۆ چار جور دابەشکرینە، ئەو ژی: شیانێن نەرێنی و هەستیاری، شیانێن راستەقینە وپاقژ، شیانێن ب دەستڤەهاتی، و شیانێن چالاک، کو ب چار مەژیێن مرۆڤی ب ناڤ دکرن.
ئەڤە تنێ هندەک نموونەیێت کورت ل سەر هزرێن فەلسەفێ یێن چەرخێ ناڤینن، بێ گومان بابەت گەلەک ژ هندێ بەرفرەهـ ترە، لێ ئەڤە وەک پوختە بۆ بابەتی. ل دوماهیکێ ژی، هزرێن فەلسەفێ بنیات بو هزرێن هەمی زانستێن دی دانایە و وەک دەیکا هەمی زانستان دهێتە ب ناڤ کرن، پێنگاڤێت دەسپێکێ ژی هەر ئەڤەنە. سوپاس بۆ خاندنێ و هیڤیا مفایی.
نڤیسەر: احمد مصطفى