فەلسەفە، بەلکو پەیڤەکا زوی ب زوی خەلک پێ ناگەهیت. لێ رامانا وێ گەلەک یێ ساناهیە، ئەو ژی حەژێکرنا حیکمە وزانستێ یە. پسیارێن مەزن ل سەر ژیانێ، هەبوونێ و هەمی تشتێن ناڤبەرا وان دا هەیە. فەلسەفە دهێتە دابەش کرن بۆ چەند چەرخەکان، ئەو ژی ئەڤەنە: کەڤن، ناڤین، نوی، و هەڤچەرخ. هەر چەرخەک ژی هندەک هزر و بیر ئینانە ناڤ دونیایێ دا.
1- فەلسەفا کەڤن
ئەڤ چەرخە سالێن ژ 600 پێش زاینی بخوڤە دگریت، حەتا سەدەیا پێنجێ یا زاینی. فەلسەفا ڤی سەردەمی ب کەڤن ترین مێژوویا هزرکرنێ دهێتە دانان، کو تێدا گەشتەک بۆ زانستێ و تێگەهشتنێ رویدایە. فەیلەسوفێن ڤی سەردەمی ب هزرڤانێن سەرەکی یێن کو هزرا راستیێ، رەوشتان و هەبوونێ کرییە.
ئەڤ چەرخە ژی بۆ چەند بەشەکان دهێتە دابەش کرن، کو ئێک ئەوە ماوەی بەرێ سوکراتی، و یا دی ماوەی فەیلەسوفێن ئەغریقی یێن کەڤن کو ب سوکرات، ئەفلاتوون و ئەرستۆ بخۆڤە دگریت. و پشتی مرنا ئەرستۆ فەلسەفا هێلینستی ژی هەبوویە ل ڤی سەردەمی.
ماوەی بەری سوکراتی هزر د سروشتێ هەبوونێ کرییە، و هەر وەسا میتافیزیک ئانکو ئەو تشتێن دەرڤەی جیهانا ماددی بخوڤە دگریت، و کا گەردوون ژ چ پێکهاتییە. ماوەی فەیلەسوفێن ئەغریقی یێن کەڤن (سوکرات، ئەفلاتوون، ئەرستۆ)، تێدا هزرا رەوشتان هاتە کرن، و هەر وەسا بەرێ بنیاتێ بو زانستی کرنا فەلسەفێ هاتە دانان، وەک یاسایێن لوژیکی یێن ئەرستۆ. ماوەی هێلینستی ژی هەولدایە لایەنێن کرداری یێن ژیان و کەیفخوشیێ بەحس بکەن.
نموونەک ل سەر کارێن ڤی چەرخی کارێ ئەفلاتوونە، کو د پەرتووکا وی دا “کومار - جمهوریەت” دا هاتییە. کو تێدا دانوستاندنێن فەلسەفی یێن ماموستایێ خۆ سوکراتی داناینە. ل ڤان دانوستاندنان هندەک هزر ل سەر دادپەروەری، وەلاتێ نموونەیی (یۆتۆپیا) هەنە. هەر وەسا بەحسی بیردۆزا شکلی (theory of form) کرییە، کو تێدا تشتێن نەماددی ئانکو تني هزری و هەبوونا خۆ د مەژیێ دا هەنە، ئەون درست ترین وێنەیە بۆ راستیێ.
2- فەلسەفا ناڤین
هەر ژ 500 زاینی هەتا 1500 زاینی ب خوڤە دگریت، کو تێدا هزرێن فەلسەفی ب هزرێن ئایینی ڤە هاتنە گرێدان و تێکەل کرن. هەولداینە باوەریێن ئایینی ب شێوەکێ هزری و لوژیکی بدەنە دیارکرن و دگەل گونجینن. وەک پرەک بوویە ناڤبەرا فەلسەفا کەڤن و نوی دا. ئێک ژ هزرمەندێن ڤی ماوەی ب سەینت ئۆگستین دهاتە نیاسین، کو کاریگەرییەکا گەلەک مەزن هەبوویە ل سەر هزر و بیرێن ئایینێ مەسیحی.
دهەمان دەم دا دگەل هاتنا نڤیسینێن فەلسەفا یونانی بۆ وەلاتێن موسلمانا، گەلەک فەیلەسوف یێن ئیسلامی ژی ل ڤی چەرخێ هاتینە، وەک ئیبن روشد، فارابی، کندی، ئیبن سینا و هەتا دوماهیکێ. فەلسەفا چەرخێ ناڤین ل نک موسلمانا هەولدایە بەلگەیێن عەقلی و هزری بۆ گوتن و نڤیسینێن ئیسلامێ بەردەست بکەن، بەحسی ب خودێ بوون، تاکانەیا خودێ، پەیوەندی ناڤبەرا خودێ و بەندێن وی و هندەک بابەتێن دی کرییە.
3- فەلسەفا نوی
هەر ژ 1600 زاینی هەتا کو 1800 زاینی ب خوڤە دگریت، کو تێدا هزروبیر ژ هزرا ئایینی بەرەف هزرا زانستی چوویە. و پتە گرنگی ب مروڤان دایە و دوودلی ئێخستییە هەمی تشتا، هەر ژ هەبوونا خودێ بگرە و هەتا سروشتێ هەبوونێ بخو یێ ئەم تێدا.
ئێک ژ هزرمەندێن ڤی سەردەمی کو دهێتە دانان ب بابێ فەلسەفا نوی، رینێ دیکارت کو مەنهەجێ دوودلیێ دانایە. بیروبوچوونێن وی ل سەر هزرکرنێ و دوودلیێ رێک دانایە بۆ میتۆدێن زانستی و کاریگەری ل سەر گەلەک ژ فەیلەسوف و زانایان کرییە.
هندەک هزرمەندێن دی یێن ڤی سەردەمی: جون لۆک، ئیمانوێک کانت. قوتابخانەیێن هزری یێن ڤی سەردومی ژی ئەڤەنە: عەقلانیەت، ئەزموونگەرایی، ئایدیالێزم.
4- فەلسەفا هەڤچەرخ
هەر ژ 1800 زاینی ب خۆڤە دگریت و هەتا نوکە. کو تێدا گەلەک ڤەلڤین و قوتابخانەیێن هزری هاتینە دا کو ئالوزیێن جیهانێ یێن نوی گەنگەشە بکەت. هندەک ژ هزرمەندێن ڤی سەردەمی ئەڤەنە: فریدریک نیچە، جان پۆل سارتر، لۆدڤیگ فینگنشتاین. و قوتابخانەیێن هزری یێن سەرەکی ژی ئەڤەنە: بوونگەرایی، فەلسەفا شیکاری، و پۆست مۆدێرنیزم.
چەرخێن فەلسەفێ یێن جیاواز گەشتێن هزرا مرۆڤایەتیێ بووینە، هەر ژ وان پسیارێن کو د چەرخێن کەڤن دا هاتینە، هەتا تێکەلیا هزرێن ئایینی د چەرخێن ناڤین دا، پاشی دوودلی د هەمی تشتا دا و ئەڤە بوویە ئەگەر هزر و میتۆدێن زانستی بهێنە دانان کو بوویە رێک هەمی کار بەرەف پێشکەفتنێ بچن. زانینا ڤان چەرخان تێگەهشتنەک بۆ مە چێدکەت کو چاوا هزرێن فەلسەفێ گەشەکرینە هەتا گەهشتییە سەردەمێ نوکە. سوپاس بۆ خاندنێ و هیڤیا مفایی.
نڤیسەر: احمد مصطفى