فەلسەفە ب رامانا حەز ژێ کرنا حیکەمتێ و زانستی دهێت، و دهێتە دابەش کرن بۆ چار چەرخان، ئەو ژی یێ کەڤن، ناڤین، نوی و هەڤچەرخ. دێ ل ڤێ گوتارێ ژی بەحسی چەرخێ کەڤن یێ فەلسەفێ کەین.
چەرخێ کەڤن یێ فەلسەفێ ل 600 سال پێش زاینی دەسپێدکەت و بەردەوام دبیت هەتا 500 سال زاینی، کو ب چەرخێ لێگەریانا زانست، زانین و تێگەهشتنێ دهێتە دانان. هزرڤانێن ڤی سەردەمی بنیات بۆ هندەک هزرا داناینە کو هەتا نوکە ژی ب بەردەوامی کاریگەرییا خۆ هەیە. پسیار ل سەر سروشتێ راستیێ، رەوشت، و هەبوونێ دهاتە کرن.
ئەڤ سەردەمە بۆ سێ بەشێن جیاواز دهێتە دابەش کرن، ئەو ژی سەردەمی بەری هاتنا سوکراتی، سەردەمێ فەیلەسوفێن کلاسیک (سوکرات، ئەفلاتوون، ئەرستۆ)، و هەروەسا سەردەمێ هێلینیستی. دێ ب هویر تر بەحسی هەر ئێک ژ ڤان 3 قوناغا کەین.
1- فەلسەفا سەردەمێ بەری سوکراتی:
د ڤی سەردەمی دا هزر پتر ل سەر گەردوونناسی، میتافیزیک، و سروشتێ هەبوونێ بوویە. هەول داینە جیهانێ و سروشتی ب رێکا هزرکرنێ وچاڤدێری کرنا جیهانێ شرۆڤە بکەن، دویر ژ هزرا ئایینی و ئەفسانەیان.
هندوک ژ فەیلەسوفێن ڤی سەردەمی ژی ئەڤەنە: تالیس، ئەناکسیماندەر، هیراکلیتس و گەلەکێن دی. تالیس ژی دهێتە دانان ب ئێکەم فەیلەسوف، لێ گەنگەشە و بوچوونێن جیاواز ل سەر هندێ هەیە.
کاریگەرییا ڤان فەیلەسوفێن دەسپێکێ شیایە رێکێ خۆش کەت بۆ هزرەکا فەلسەفی یا رێکخستی تر ل قوناغێن دیف دا، ب تایبەتی ژی کاریگەری ل فەیلەسوفێن کلاسیک (سوکرات، ئەفلاتوون و ئەرستۆ) هەبوویە.
2- فەیلەسوفێن یونانی یێن کلاسیک:
ئەڤ سەردەمە ب سەردەمێ هەر سێ فەیلەسوفێن سەرەکی (سوکرات، ئەفلاتوون، و ئەرستۆ) دهێتە دنان، کو تێدا فەلسەفە وەک زانستەکێ فەرمی هاتە دامەزراندن.
گرنگترین تێگەهێن ڤی سەردەمی:
- فەلسەفا رەوشتان یا سوکراتی: گرنگی ب ژیانا چاکیێ و رەوشتان دایە.
- تیورا شکلی یا ئەفلاتوون: کو تێدا تشتێ نەماددی و تنێ هەبوونا خۆ وەک تێگەهـ د هزران دا هەیە، ب بلند ترین ئاستێ راستیێ دهێتە دانان.
- هزرا ئەزموونی یا ئەرستۆ: جەخت ل چاڤدێریکرنێ و تاقی کرنێ کرییە وەک ژێدەر بو زانینێ.
- هزرێن ل ڤی سەردەمی هاتنە دانان دبنە بنیات بو هزرێن رۆژئاڤا و فێربوونێ.
3- فەلسەفا هێلینیستی:
پشتی مرنا ئەرستۆ، گەلەک قوتابخانەیێت دی یێت فەلسەفی هاتنە دامەزراندن دا کو هزر د کێشەیێن کرداری یێن ژیانێ دا بهێتە کرن.
گرنگترین قوتابخانەیێت ڤی سەردەمی:
- قوتابخانەیا ستۆیسیزم (خۆراگری): بەحسی گەشەکرنا کونترولییا خۆیەتی و خۆراگریێ دکەت وەک رێک دا کو ل سەر هەستێن کوژەک زال ببین. تەکەزێ ل سەر ژیانا هەڤئاهەنگ دگەل سروشتی و قەبوول کرنا چارەنڤیسێ دکەت.
- قوتابخانەیا ئیپیکیوریانیزم: ژلایێ ئیپیکیوریەس هاتە دامەزراندن و ئەڤ فەلسەفە پشتەڤانییا ب دەست ڤە ئینانا خوشیێ (کو ب نەبوونا ئێشانێ و نەخوشیێ دهێتە زانین) دکەت، ب رێکا ژیانەکا ئاسان و زانستێ ئەڤ تشتە ب دەست ڤە دهێن.
- قوتابخانەیا گومانگەری: چنکی پشتراست بوون ل تشتەکێ هەمی گاڤا یێ مەحالە، ئەڤ قوتابخانە دبێژت پێدڤییە حوکمێ ل سەر هەر تشتەکێ براوەستینن و ب رێکەکێ بژین یا گونجای بیت دگەل روخسار و سەروبەری.
- هزرێن ڤان قوتابخانا رێکەکا کرداری بو بجهـ ئینانا ژیانەکا خۆش دەستنیشان کرینە، کو کاریگەری ل سەر تیورێن فەلسەفی و دەروونی یێن دیف دا کرییە.
ئەڤە ژی گرنگ ترین قوناغێن چەرخێ کەڤنن، کو ئێکەم هزرا مرۆڤایەتی یێ رێکخستی بوویە، و هەر وەسا بوونە بنیات بۆ هزرێن دیف دا ژی. هزرکرن و زانست و زانین هوسا پێنگاڤێن کورت دهاڤێژیت هەر ماوەیەکێ و پاش هەمی دکەڤیتە سەر ئێک هەتا ئەم گەهشتینە سەردەمێ نوکە. هوسا ژی ب هەمان شێوە دێ بەرەف پاشەرۆژێ ژی چین، ژبەر هندێ ژی خاندن و زانینا ڤان پێنگاڤێت دەسپێکێ یا گرنگە چنکی وەک ئیلهامەک بو مە چێدکەت کو پاشەرۆژ دێ بەرەف قوناغەکا دی چیت. سوپاس بۆ خاندنێ و هیڤیا مفایی.
نڤیسەر: احمد مصطفى
ژێدەر: (1)