ئەڤ بابەتە دێهێتە بەحسکرن ئەرێ بوچی گەفا نەمانێ ل سەر هندەک گیانەوەرانە ؟ هەروەسا بوچی هندەک گیانەوەر نەماینە ل سەر ڕوویێ ئەردی ؟ ئەرێ هەمی جورێن گیانەوەران بەرەڤ نامانێ دچن ؟ بوچی باڵندەیێ دودوو مری ؟ هژمارا مێشومۆران ل سەر روویێ ئەردی چەندە ؟ ئەو کیژ مێشومۆرە قەبارێ وێ هندی یێ مشکەکێ و کەفتیە بەر گەفێن قڕکرنێ ؟ بوچی گەمی زیانێ دگەهینە چێلێن دەریایی ؟ بوچی هرچا جەمسەری هێشتا مایە د مەترسیێ دا ؟...هتد، ئەڤ پرسیارە و چەندەهان پرسیارێن دی دەربارەیی ژناڤچوونا گیانەوەران دێهێنە گۆتن و بەحسکرن.
بوچی گەفا نەمانێ ل سەر هندەک گیانەوەران هەیە ؟
گەلەک گیانەوەر یێن کەفتینە بەر گەفێن قڕکرنێ، ژبەرکو مروڤ بەردەوام نیچیرا ڤان گیانەوەران دکەن، دەمێ کەرەستێن کیمیایی یێن زیانبەخش دهێنە هاڤێتن بۆ ناڤ هەوایی و ئاڤێ و سەر هشکاتیێ، دبنە ئەگەرێ پیسکرنا ژینگەهێ، ئەڤ چەندە ژی دبنە ئەگەرێ کوشتنا گەلەک گیانەوەران، هەروەسا گەلەک گیانەوەر بەرەڤ نەمانێ دچن ژبەرکو مروڤ بەردەوام جهێ ژینا وان خراب دکەت و پرۆژە و ڕێک پر و خانیان لێ دروست دکەن.
بوچی دەیناسۆر نەماینە ل سەر ڕوویێ ئەردی ؟
بەری ملیار ساڵان دەیناسۆر ل سەر روویێ ئەردی دژیان، لێ بەری 56 ساڵان ب ئێکجاری قڕبوینە و نەماینە ساخ، تا نوکە کەس ب دروستاهی نزانیت کا بوچی ئەڤ گیانەوەرێن مەزن مرینە، لێ پتریا زانایان دگەل هندێنە کو ل سەردەمەکێ ئەرد هەمی ببوو بەستی و ئەڤ گیانەوەرە نەشیان خۆ ل بەر سەڕمایێ بگرن، لەورا هەمیان گیانێ خۆ ژ دەستدایە.
ئەرێ هەمی جورێن گیانەوەران بەرەڤ نەمانێ دچن؟
ب شێوەیەکێ گشتی، هەمی گیانەوەر بەرەڤ نەمانێ دچن، لێ ل شوینا وان هندەکێن نوو پەیدادبن، پتریا جاران گیانەوەرێن نوو تا ڕادەیەکێ وەکی یێن بەرێنە بتنێ هندەک گهورین تێدا پەیدادبن، بۆ نموونە ئەو فیلێن نوکە ل سەر روویێ ئەردی دژین وەکی وان فیلانە یێن بەری دە هزار ساڵان قڕبووین کو وان لەشێ وان ب پیرتەکێ بوش و درێژ یێ نخافتی بوو.
بوچی باڵندەیێ دودوو مری؟
هەر ژ مێژە باڵندێن دودوو ل سەر گزیرتا "موریشوش" ئەوا دکەڤیتە سەر زەریایا هندی دژیان، لێ تا ساڵا 1680 چ باڵنە نەمانە ساخ، ژبەرکو ئەو دەریاڤانێن دچوونە ڤێ گزیرتێ ئێکسەر دا ڤان باڵندەیان نیچیرکەن و گوشتێ وان خۆن. باڵندێن دودوو نەدشیان برەڤن و خۆ قورتال بکەن، چونکی ڕێڤەچوونا وان یا هێدی بوو. باڵندێ دودوو هێکێن خۆ ل سەر ئەردی دکرن و دهێلانە وێرێ، لەورا دبوونە نیچیرەکا ب ساناهی بۆ جرد و سەیێن برسی. هەروەسا باڵندەیێ فیل دهاتە هژمارتن مەزنترین باڵندە ل سەر روویێ ئەردی وهێکا وێ 200 جاران ژ هێکا مریشکێ مەزنتر بوو، لێ بەری 300 ساڵان بەرەڤ نەمانێ چوون.
هژمارا مێشومۆران ل سەر روویێ ئەردی چەندە؟
تا نوکە پتر ژ ملیونەک و چوار سەد هزار جورێن مێشومۆران هاتینە دیتن، کو هژمارا وان ل سەر روویێ ئەردی ژ یا هەمی بونەوەرێن دی پترە، لێ گەلەک ژڤان بونەوەران ژبەر چالاکی یێن مروڤان یێن کەفتینە بەر گەفێن قڕکرنێ، ئەگەر مروڤ بەردەوام بوو ل سەر خڕابکرنا جهێ ژینگەها وان ڕەنگە گەلەکێن دیژی ژناڤ بچن. پەلاتینکا "شاها ئەلیکساندەر" پەلاتینکەکا گەلەک کێمە کو ل دەڤەرا "بابوا" ل وەڵاتێ گینیا دژیت، لێ ئەو دارستانا ئەڤ پەلاتینکە لێ دژیت رۆژ بۆ رۆژێ یا دهێتە خڕابکرن. ژبەرکو هژمارا مێشومۆران گەلەک یا مەزنە، لەورا ئەم نەشێن چاڤدێریا هەمیان بکەین داکو ژناڤ نەچن، لەورا باشترین رێک ئەوە ئەم پاراستنا وان جهان بکەین یێن ئەڤ بونەوەرە لێ دژین. بەری نوکە کومەکا بچووک یا مێشومۆران کو وەکی لسقێ خۆ ب تشتانڤە دگرت ل گزیرتا "لوردهاو" دژیان، خەلکێ وان دەڤەران دبێژن ئەڤ بونەوەرە ل سەر گزیرتا هەرەمی (باڵ پیرامێد) دژین کو نیزیکی ئوسترالیایە، لێ ل ڤێ دوماهیێ کەسێ چ ژڤان بونەوەران نەدیتینە.
ئەو کیژ مێشومۆرە قەبارێ وێ هندی یێ مشکەکێ یە و کەفیتە بەر گەفێن قڕکرنێ؟
مێشا "ویسا" مێشومۆرەکا مەزنە ویا بێ پەرە، قەبارێ وێ سێ جاران هندی یێ مشکەکێ یە، ئەڤ بونەوەرە کەفتییە بەر گەفێن قڕکرنێ، چونکی ئەو دارستانێن لێ دژیت ل وەلاتێ نیوزلەندا یێن هاتینە خڕابکرن، ئەڤ چەندەژی بوویە ئەگەر جرد ب ساناهی وان نیچیر بکەن، لێ خوشبەختانە نوکە ویسا ب ئارامی ل پاراستگەهێن سروشتی دژیت. دبیت تەڤنپیرکێ سور ب ترس بن، لێ چ زیانێ ناگەهینە مروڤان، ل ڤێ دوماهیێ ئەوژی یێن کێم بووین ب تایبەت پشتی مروڤ شیان وان کەهی بکەن و ژ جهێ وان یێ ڕەسەن ئیناین.
بوچی گەمی زیانێ دگەهینە چێلێن دەریایی ؟
چێلا دەریایی گیانەوەرەکێ هەژارە و پتریا دەمێ خۆ ب گەریانانڤە دبورینیت و گیایێ دەریایی دخۆت، لێ ژ بەخت ڕەشیا وان حەز ژ گەریانێن بتنێ ناکەن، ئەو گیانەوەرە دێ ل دویڤ وان گەمیان کە ڤیت یێن بلەز دچن، لەورا گەلەک جاران دکەڤنە بەر پەڕوانێن گەمیان و پرت پرت دبن، ئەڤ چەندەژی بوویە سەدەما کێمبوونا هژمارا وان. ل چینێ دولفینێ روباران هەیە و کەفتیە بەر گەفێن قڕکرنێ، چونکی تا رادەیەکێ یێ کورەیە و بۆ خوارنێ پشت بەستنێ دکەتە سەر دەنگان، لێ گەلەک جاران دەنگێ پاپوران وی دخاپینیت، لەورا ب ساناهی دکەفیتە دتۆڕێن نیچیرڤانان دا.
بوچی هرچا جەمسەری هێشتا مایە دمەترسیێ دا؟
ژبەری نیچرڤانان هرچا جەمسەری ژبەر فەرویێ وی دکوشت لێ پشتی هنگێ ئەڤ چەندە هاتە قەدەغەکرن، لێ ب بلند بوونا پلا گەرماتییا ئەردی بوویە ئەگەر کو هیدی هیدی بەفرا ل جەمسەری ب حەلیێت و ژینگەها وان ژی پیس بیت، لەورا جارەکا دی ئەڤ هرچە کەفتیە دمەترسیێ دا و ب ساناهی نەشێت بۆ خۆ ل خوارنێ بگەریت.
ئەو کیژ ڕیڤیە دفڕیت هەتا خوارنێ ب دەستڤەدئینیت ؟
ڕیڤیێ "رۆدریگز" دبنەرەتدا نە ڕیڤیە، بەلکو جورەکێ چەکچەکیلانە ل گزیرتا رۆدریگز ل زەریایا هندی دژین، ئەڤ گیانەوەرە گەلەک حەز ژ فێقی دکەن، لەورا ئەو پێدڤی ب دارێن فێقی هەیە، لێ ژبەرکو پتریا دارێن فێقی ل سەر گزیرتێ هاتینە بڕین، لەورا ئەڤروکە هژمارا ڤی جورێ چەکچەکیلان ژ 400 دانەیان نابوریت.
ئەو کیژ گیانەوەرێ شەرمینە کەفتیە بن گەفێن قڕکرنێ ؟
گیانەوەرێ بزنا زەرافە گەلەکێ شەرمینە، لەورا مروڤ ب زەحمەت وێ دبینیت، ژبەر هندێ هەتا ساڵا 1091 ژی زانایان ئەڤ گیانەوەرە نەدیتبوون، لێ ئەڤروکە هژمارا وانژی بەرەڤ کێمبوونێ چوویە، ژبەر بڕین و سۆتنا دارستانێن دەڤەرا کەمەری کو جهێ ئاکنجیبوونا وانایە.
ئەو کیژ نەهەنگێ خودان شاخە و کەفتیە بەر گەفێن قڕکرنێ؟
"حەریش" ئەو نەهەنگە یێ دناڤ دەریایێن جەمسەرێ باکوری دژیت، نەهەنگێ نێر شاخەکا لێکبادایێ یا هەی، لەورا ئەڤ گیانەوەرە ژی ژبەر دەستێن نیچیرڤانان قورتال نەبوویە و گەلەک ژێ هاتینە کوشتن هەتا کو هژمارا وان کێم بووی. ئەو گیانەوەرێن ل جەمسەرێ باشورێ گویا ئەردی دژین نەکەفتیە بەر وان زیانان یێن مروڤی گەهاندینە گیانەوەرێن دەڤەرێن ل سەر روویێ ئەردی، ژبەر ڤێ چەندێ گیەنەوەرێن ل وێرێ نەکەفتینە بەر گەڤێن ژناڤچوونێ.
بوچی بەبەغا ناهێتە هژمارتن ژ گیانەوەرێن کەهی؟
بەبەغا گیانەوەرەکێ گونجایی نینە کو بهێتە کەهیکرن، چونکی ئەو یێ ژدایک بووی دا یێ کیڤی بیت، ساڵانە ب هزارەها بەبەغا ژ جهێ وان یێ ڕەسەن دهێنە گرتن و دناڤ سندوقێن بچووک و تەنگدا دهێنە فروتن، لەورا پتریا وان گیانێ خۆ ژ دەست ددەن. ئەو گیانەوەرێن دهێنە گرتن و پاشی مروڤ ب خودان دکەت کێمتر دمینە ساخ ژ وان یێن هەر ل دەمێ ژدایک بوونا وان ل دەڤ مروڤی، لەورا ئەگەر تە ڤیا گیانەوەرەکی بخودان بکەی خۆ ژێ پشت ڕاست بکە کو نەهاتیە گرتن. باڵندەیێ بەبەغایێ ئەمریکی ژ جورێ "سبیکس" گیانەوەرەکێ گەلەک گرانبەهایە لێ نوکە هژمارا وان ژ 30 دانەیان نابوریت، لەورا ئەگەر ئەڤ گیانەوەرە خۆ زێدە نەکەن ئەوێن ماین ژی دێ مرن.
بوچی گیانەوەر حەز ژ گومێن ئاڤێ دکەن؟
دناڤ گومێن ئاڤێدا خوارنەکا باش بۆ وان باڵندەیان لێ هەیە یێن بێهنا خۆ لێ ڤەددەن، چونکی ئەو بۆ ماوەیەکێ درێژ دفڕن و ژ جهەکێ بەرەڤ ئێکێ دی کوچ دکەن. گومێن ئاڤێ جهەکێ ئارامە بۆ گەلەک بونەوەرێن ل سەر روویێ ئەردی و خوارنەکا باش لێ هەیە، لێ گوم نە پاراستگەهێن سروشتینە، چونکی گەلەک ژوان هاتینە هشکرن و ل شوینا وان خانی و باخچە لێ هاتینە دروستکرن، هەمی ئەو گیانەوەرێن دناڤ ڤان گوماندا دژین دێ مرن ئەگەر بەردەوام جهێن وان بهێنە خڕابکرن.
ل دوماهیێ ژڤان هەمی پرسیاران دیاردبیت کو مروڤ ئەگەرەکێ سەرەکی یە بۆ ژناڤبرنا گیانەوەران کو نیچیرا وان دکەن و مفای ژ کوشتێ وان دبینن و ژلایەکێ دیڤە گیانەوەران دکوژن و مفایێ ژ پیستێ وان دبینن، هەروەسا داران دبڕن و جهێ وان باڵندەیێن ل سەر داران کوچ کری خڕاب دکەن و ژناڤ دبەن، هەروەسا گەلەک ژ گیانەوەرێن دناڤ دەریای دا ژناڤ دچن، ژبەر پیسبوونا ڕوباران کو مروڤ بەردەوام قودیک و بەرمایکێن خۆ دکەتە دناڤدا و دەریای پیس دکەن، هەروەسا ژبەر زێدەبوونا جهێن پێشەسازیێ وپیسبوونا ژینگەهێ ئەگەرەکێ دی یێ ژناڤ چوونا گیانەوەرانە، هەروەسا گهورینا کەشوهەوایی و دروستبوونا لاڤاو و تسونامی و ڤوڵکانان ل سەرانسەری جیهانێ دبنە ئەگەرێ ژناڤچوونا گیانەوەران.
نڤێسەر: ئامینا ابراهیم
ژێدەر: ئەندرو شارمان