ل دەمێ بەحس ل هزرا رەخنەگر دهێتە کرن، دشێن بێژن کو بیرا مە ب شیانێت هزرکرنێ ب رێکەکا دروست و شیانێت هەلسەنگاندنا هەر پێزانینەکێ یان گوتنەکێ دهێت. بو هندێ ئەم بشێن ئەو ئاخفتن و گوتنێن روژانە د گوهێت مە دا دچن بهەلسەنگێنن، یا گرنگە ئەم وان خەلەتی و کێماسیێت هزرکرنێ و هزرکرێت نەلوژیکانە یێت بەربەلاڤ بزانین. ل ڤێ گوتارێ، دێ بەحس ل گرنگترین وان خەلەتیێت لوژیکی کەین، کو ل دوماهیکێ خاندەڤان بشێت ل دەمێ تشتەک نەلوژیکی پێ بهێتە گوتن، دەستنیشان بکەت، و باوەری پێ نەئینیت.
1- کێماسیا هێرشکرنا کەسایەتی:
ل شینا تو پەیاما کەسی گەنگەشە بکەی وبەرسڤا وێ پەیامێ ب ژێدەرێن زانستی بکەی، دێ چی هێرشێ ل سەر کەسایەتییا پەیامبەری کەی و خو ژ ناڤەروکا بابەتی دویر ئێخی.
نموونە ل سەر هندێ ئەڤ پسیارەیە: ئەرێ باشترە بۆ هەرێما کوردستانێ بەرهەمێ چاندی یێ خو وەک گەنم و هەمی بەهەمێت گرنگ بخو دروست بکەت یان ژی ژ دەرڤەی وەلاتی هاوردەبکەی؟ دبیت کەسەک بەرسڤ بدەت و بێژت ئەم ل دەرڤەی وەلاتی هاوردە بکەین گەلەک بو مە ساناهی ترە و ئەرزان ترە و ب رێکا بەردەست کرنا هندەک داتایان و خاندنێن زانستی پشت ل بوچوونا خو بگریت، لێ ئێکێ دی ل شینا بەرسڤدانێ ب شێوەکێ لوژیکی ل سەر ئاخفتنا کەسێ ئێکێ، دێ ئاخفتنا وی ب خیانەت ب ناڤ کەت و هێرشێ ل سەر کەسایەتییا وی کەت دا کو بوچوونا وی بەر دلێ هەمییا رەش بکەت.
نموونەکا دی ل سەر هندێ ئەڤەیە: ئەرێ یا باشە ئەم ل هەرێما کوردستانێ ریفراندومێ بکەین بو سەرخوبوونا کوردستانێ؟ دبیت ئێک بەرسڤ دەت و بێژت کو یا باش نینە بکەین چنکی دێ گەلەک ب نەرێنی ل سەر هەرێما کوردستانێ زڤریت، و دێ داتایان و خواندنێن زانستی بەردەست کەت بو پشتەڤانی کرنا بوچوونا خو. لێ ئێکێ دی ل شینا ب رێکا ئاخفتنێن لوژیکی و داتا و خواندنێن زانستی بەرسڤێ بدەت، دێ رابیت کەسێ ئێکێ ب خائن و نەکوردپەروەر ب ناڤ کەت، و هەتکا کەسایەتییا وی بەت.
2- کێماسیا رێکا تەحسوک:
ل سەر ڤێ هزرێ دچیت کو ئەگەر ئەڤ تشتە رویدا، دێ کاودان ژ کونترولێ دەرکەڤن و ب کارەساتەک ب دوماهیک هێت. هەر کا چاوا کەسەک د رێکەکا تەحسوک دا دچیتە خارێ، هوسا ئەو ژی خراب ترین سیناریو ژێدگرن و هوسا دیاردکەن کو دبیت جڤاک هەمی ب وێ رێکێ بچیت، لێ چ دەلیلا دیارناکەن بۆ رویدانا ڤان هەمی تشتا و چ دەرفەتێن رویدانا تشتێن جیاواز بەرچاڤ ناوەرگرن.
نموونەیا ڤێ کێماسیێ ئەڤەیە: ئێک دێ بێژت گەلەک یا گرنگە ئافرەت بخینیت و پلەکا زانستی بلند وەرگریت ل ڤی سەردەمی، دێ یێ دی بەرسڤ دەت و بێژت، ئەگەر ئافرەت بخینیت دێ چیتە کاری ژی و ئەگەر چوو کاری دێ گەلەک تێکەلی دگەل زەلاما هەبیت، و ئەگەر تێکەلی هەبوو دێ خرابی و کریارێن خەلەت رویدەن و دێ پەیوەندیێن نەئاسایی نەڤبەرا ژن و زەلاما دا بەلاڤ بیت و دێ جڤاک هەمی و پێکهاتا خێزانێ تێک چیت و ژبەر هندێ ژی باشترە نەخینیت.
3- کێماسیا گرنگی دان ب لایەنێ خەلەت:
پشت بەستنێ ب هندەک لایەنێن دەرەکی یێت نە گرێدای ب بابەتی و هندەک هەستان دکەت بێ کو ئارگیومێنتەکێ لوژیکانە دێختە پێش.
وەک:
گرنگی دان ب دەستهەلاتا کەسی: بکارئینانا بوچوونا کەسەکێ ب ناڤودەنگ بو پشتگیری کرنا بوچوونا خو، خو ئەگەر ئەو کەس یێ تایبەتمەند نەبیت ب وی کارێ تو بەحس لێ دکەی.
“زانایێ بەرنیاس وە دبێژت، ژبەر هندێ ژی پێدڤییە ئەم باوەرکەین”
“سەرکردەی کوردێ مەزن وە دبێژت، ژبەر هندێ ژی پێدڤییە ئەم باوەرکەین”
گرنگی دان ب رێژە و ژمارەی: دێ ئێک بێژت “ئەرێ ما بەرئاقلە خەلک هەمی خەلەت بن و تنێ تو یێ درست بی” ل شینا هزرا خو ب ژێدەرێن زانستی پشت راست کەت، ب رێکا هندێ پشت راست دکەت کو پتریا خەلکی باوەری ب هزرا وی هەنە، لێ ئەڤ تشتە هەمی گاڤا درست نینە، مەرج نینە درست بیت.
گرنگی دان ب کریارێن بەربەلاڤ: دێ ئێک بێژت: “خەلک هەمی درەوا دکەن، ژبەر هندێ من ژی درەو کرن” ئانکو تنێ چنکی کریارەکا بەربەلاڤە دێ بێژت یێ دروستە خو ئەگەر یێ خەلەت ژی بیت.
گرنگی دان ب هەستان: دێ پارێزەرەک بێژت ل دەمێ بەرەڤانیێ ژ مروڤەکێ کوژەک کەت “سەحکەنێ چەند نەخوشی دیتینە ل بچیکاتییا خو” ئانکو دێ هەستان بۆ دەمێ وی یێ نەخوش کوم کەت دا کریارا کوشتنێ ل بیرا خەلکی ببەت.
4- کێماسییا هەلبژارتنا ناڤەنجی:
هوسا هزر دکەت کو بریارەکا ناڤەنجی ناڤبەرا هەردوو بریارێن د هەڤرکیێ دا دبیت بریارەکێ باشتر، دادپەروەرتر و دروست تر بیت، خو ئەگەر ب ئاشکرایی ژی بریارا ناڤەنجی یێ خەلەت بیت و ئێک ژ وان هەردوو بریاران گەلەک درست ترە.
دێ ئێک بێژت ئاسمان یا شینە، ئێکێ دی دێ هێت بێژت نە بخودێ ئەز دبینم ئاسمان یا زەرە. ئێکێ دی دێ بێژت نە پا هەما بریارەکا ناڤەنجی ناڤبەرا هەوە دا دروست ترە، ڤێجا بلا ئاسمان کەسک بیت.
ئەڤە تنێ هندەک ژ وان هزرێن کو لوژیکانە خەلەتن و دگەل هندێ ژی بکارئینانا وانا دبیت ناڤ مە دا یێ بەربەلاڤ بیت و گەلەک خەلک دیف دچن و باوەر ژێ دکەن.
گەلەکێن دی یێت کو تو دشیێ ب هویر تر ل سەر بخینی ب رێکا خاندنا هەر پەرتووکەکێ ل سەر هزرکرنا رەخنەگر یان ژی خەلەتیێن لوژیکی “المغالطات المنطقية". کیشک ل ڤان جورە کێماسیێت هزرکرنێ تو دشیێ نموونەکێ ل سەر بینی ژ کەتوارێ مە یێ کوردان؟
نڤیسەر: احمد مصطفى
ژێدەر: التفكير النقدي، عمرو صالح يس