ئادەم سمیث دهێتە هژمارتن ب بابێ ئابووریا هەڤچەرخ، ئابوورناس، فەیلەسوف و نڤیسەرەکێ سکوتلەندی یێ چەرخێ 18 بوویە. سمیث دژی کریارخوازیێ بوویە کو تێدا هزر دهاتە کرن کو دەولەت مایتیکرنێ د بازرگانیێ دا بکەت دا کو بەرهەمێ هنارتی بۆ دەرڤەی وەلاتی زێدە بکەت و ئابوورێ وەلاتی ژ ئابوورەک کو پشتبەستن ب چاندنێ بکەت بەرەف ئابوورەکێ پیشەسازی ببەت. د پەرتووکا خو یا ئێکێ دا کو ب ناڤێ بیردۆزا سۆزێن رەوشتی دهاتە نیاسین تێگەهەک ئینایە پێش ب ناڤونیشانا "دەستێ ڤەشارتی" کو شیانێت سیکا ئازاد دیاردکەت بۆ رێکخستنا کارێ خو بێ دەستێوەردانێن چ لایەنا ب رێکا کێبرکیێ، یاسایێن داخازکرن و بەردەست کرنا کەرەستان و ئارەزوویا کەسان بو ب دەستڤەئینانا دەستکەفتان.
هەر وەسا دهێتە نیاسین ب دانانا تێگەهێ تێکڕای بەرهەمێ ناڤخویی (GDP) و بیردۆزا جیاوازییا کرێ یا قەرەبووکار، کو ل دویف ڤێ تیورێ دبێژت کو کارێن مەترسیدار یان ژی نەداخوازکری کرێ یا وان پترە دا کو کرێکاران بو خو بکێشن و چێکەن. گرنگترین بەرهەمێ سمیث ل بوارێ ئابووری دا پەرتووکا وی یا سالا 1776 بوویە ب ناڤێ "پسیارکرن د سروشت و ئەگەرێن دەولەمەندبوونا وەلاتان." ب "دەولەمەندییا وەلاتان" دهاتە کورتکرن.
هزرێن وی ژلایێ فەیلەسوف، نڤیسەر، هزرمەند و ئابوورناسێن چەرخێ 20 دهاتنە خاندن و گەلەک بیر وبوچوونێن گرنگ هەبووینە ل سەر گرنگییا سیکا ئازاد و گەلەک هزرێن دێ کو بوونە بنەما و بنیات بو بیردۆزێن ئابووریا کلاسیکی.
کار و هزرێن سمیث بەحسی گەشەکرن و پێشکەفتنا جڤاکان دکەت ژ جڤاکەکێ گەروک و نیچیرڤان بێ هەبوونا مافێ مولکێ بو جڤاکەکێ گەروک بەلێ یێ کشتوکالی. پاشی دبیتە جڤاکەکێ دەربەگی کو تێدا یاسا و مافێن مولکێ بو پاراستنا بەرژەوەندیێن چینا دەستهەلات و بەگ و ئاغایێن جڤاکی کار دکەن. ل دوماهیکێ، جڤاکێ هەڤچەرخ وپێشکەفتی ب سیکا ئازاد پەیدا دبیت، ل دەمێ دامودەزگەهیێن میری دهێنە دروست کرن بو کڕینێ و دانوستاندنا پارا. هزرێن سمیث بەحسی هزرا زەلامێ ئابووری دکەت، کو دهێنە پێناسە کرن وەک کەسەک کو ل دویف ئارمانج و بەرژەوەندیێن دکەڤیت و ئەڤ تشتە کاریگەری ل سەر رەفتارێن وێ یێن ئابووری دکەت.
فەلسەفا سیکا ئازاد
ئەڤ فەلسەفە جەختێ ل سەر کێم کرنا ڕۆلێ مایتیکرنا حکومەتێ و دانانا باجان ل سەر سیکا ئازاد دکەت. سمیث راستە کو داخازا رۆلەکێ گەلەک کێم یێ حکومەتێ کرییە، لێ دبینیت کو حکومەت بەرپرسە ژ سیکتەرێن پەروەردێ و سەربازی یە بو وەلاتی. هزرا دەستێ ڤەشارتی و نەدیار ژ وی دهێت، کو ئەو دەستە یا ب شێوەکێ رێکوپێک سیکێ و ئابووری رێکدئێخیت ب رێکا هێزێن داخازکرنێ وبەردەستکرنێ یێن کەلوپەلان.
بیردۆزا دەستێ ڤەشارتی
ل دویف هزرێن سمیث، وەلاتێ دەولەمەند ئەوە یا کو پڕ بیت ژ هاولاتیێن چالاک کو بۆ باشتر کرنا خۆ و ب دەستڤەئینانا پێدڤیێن خو ب شێوەکێ بەرهەمدار کاردکەن. ل ڤێ جورە ئابووری دا، هەر کەسەک دێ وەبەرهێنانێ د وان کارا دا کەت یێت کو مەزن ترین داهات بو وی/وێ بەردەست دکەن دگەل هەبوونا مەترسییەکا بەرئاقلانە ل سەر. بێردۆزا دەستێ ڤەشارتی ب دیاردەکا سروشتی دهێتە دانان کو دبیتە ئەگەر سیکا ئازاد و سەرمایەداری بەرەف کاریگەترین رێک بو کاری بچن. ب رێکا هێزێن داخازکرنێ و بەردەستکرنێ و کێبرکی ل سەر سەرچاوەیێن کێم یێن وەلاتی کار دکەت.
سمیث هوسا دیاردکەت کو هەبوونا دامودەزگەهێن میری یا گرنگە بو ئارستەکرنا مروڤان بەرەف ئابوورەکێ بەرهەمدار بو وەلاتێ خو. ئەڤ دامودەزگەهە دادگەهان ب خوڤە دگریت، دا کو کێبرکییا ئازادا و دادپەروەر د سیکێ دا بپارێزیت. بەلێ پا د هەمان دەم دا پێدڤییە کێبرکی ناڤبەرا خەلکی دا هەبیت.
دەولەمەندی و بەرهەمئینانا کەلوپەلان
ئەو هزرێن ب رێکا پەرتووکا دەولەمەندییا وەلاتان هاتینە دارێشتن جیهان هەمی گوهارت و پێشئێخست ژ دەولەندییا ل سەر ب دەستڤەئینان و بکارئینان زەڤی و پارچەیێن عەردی ئاڤادبیت بو دەولەمەندییا ل سەر کومکرنا کەلوپەلان و پیشەسازییێ و رێکێن بەرهەمئینانێ و دابەشکرنا کاری دهێتە ئاڤاکرن.
تێکڕای بەرهەمئینانا خومالی (GDP)
پەرتووکا وی دەولەمەندییا وەلاتان ئەڤ تێگەهە ئینایە پێش، کو رێکا جیهان پێ ب ئابووری دگەهیت هەمی گوهارتییە. بەری ڤی تێگەهی، وەلاتێن جیهانی ب رێکا سەرجەم مولکێ خو یێ زێری و زیڤی دەربڕین ژ دەولەمەندییا خو دکر. ئەو دبێژت کو وەلات پێدڤییە بهێتە هەلسەنگاندن ل سەر بنەمایێ ئاستێ بەرهەمئینانێ و بازرگانیێ. ئەڤ هزرە ژی بوو ئەگەر کو ئەڤ تێگەهە بهێتە هەبوونێ.
نڤیسەر: احمد مصطفى
ژێدەر: (1)