ئەرێ دیموکراسیەت چییە، چ بخوڤە دگریت و مفایێن وێ بو وەلاتان چییە؟

 

گەلەک جارا ل سەر میدیایێ و دناڤ بابەتان و سمیناران دا بەحسی پەیڤا دیموکراسیەت دهێتە کرن، لێ پتریا کەسا رامانا وێ ب دروستی نزانن.دیموکراسیەت سیستەمەکێ حوکمرانیێ یە، تێدا هێزا سەرەکی ددەستێ خەلکی دایە، چ ب رێکەکا راستەوخو بیت، یان ژی ب رێکا دەستنیشان کرنا هندەک نینەران بو خەلکی. دێ ل ڤێ گوتارێ بەحسی رامانا ڤێ پەیڤێ کەین، و کا چ تایبەتمەندی هەنە، چ ب خوڤە دگریت و مفایێن وێ چنە.

dēmokratía

ئەڤ پەیڤە ژ دەستەواژەیەکا یونانی هاتییە کو ئەڤەیە “dēmokratía” ب رامانا “حوکمرانی ب رێکا خەلکی”. ئەڤ جورە یێ حوکمرانیێ ل سەر بنەمایێ یەکسانیا سیاسی دهێتە ئاڤاکرن، کو تێدا هەر هاولاتیەک ب یەکسانی دشێت دەربرینێ ژ بوچوونا خو بکەت ل سەر وان بریارێن گرێدای ب پاشەروژا وی و وەلاتێ وی.

سیستەمی دیموکراسی یێ حوکمرانیێ چەند تایبەتمەندیێن سەرەکی ب خوڤە دگریت، ئەو ژی ئەڤەنە: 

• دەنگدانا ئازاد ودادپەروەر:

د سیستەمێ دیموکراسی دا، سەرکردەیێت وەلاتی ب رێکا دەنگدانەکا دادپەروەر، ئازاد و ددەمەکێ دیارکری دا دهێنە هەلبژارتن. د ڤێ دەنگدانێ دا هەمی هاولاتیێن وەلاتی یێن کو مەرجێن دەنگدانێ هەبیت دشێن پشکدار بن و دەربڕینێ ژ خو بکەن. ئەڤ کارە پشت راست دکەت کو حکومەت دەربرینێ ژ هەمی خەلکی دکەت.

• سەروەریا یاسایێ:

سیستەمێ دیموکراسی ل بن کومەکا یاسایا کار دکەت کو یەکسانیێ دناڤبەرا هەمی هاولاتیان دکەت، دگەل وان بخو یێن کو نوکە ددەستهەلاتی دا و حوکمرانیێ دکەن. سەروەریا یاسایێ خراب بکائینانا دەستهەلاتی ناهێلیت و وەرگرتنا بەرپرسیارەتیێ ژ کریارا هەر هاولاتیەکێ پشت راست دکەت.

• پاراستنا ماف وئازادیان:

دیموکراسیەت ئازادیێن تاکە کەسی دپارێزیت، وەک ئازادیا دەربڕینێ، ئازادیا ئایینی و میدیایێ. ئەڤ مافە گرنگن بو دەربڕینێ ژ هزرێن جیاواز و بو دەستگیرکرنا بەرپرسان ژ هەر کارەکێ خەلەت و خراب ل دەستهەلاتی دا.

• ژێک جودا کرنا بەرپرسیارەتییان:

دیموکراسیەت حکومەتێ دابەش دکەت بو هندەک بەشێن بچیک تر کو هەر بەشەک ژ تشتەکێ دیار کری بەرپرسە. ئەڤە ژی سێ بەشێن سەرەکی ب خوڤە دگریت (دادگەهـ کرن، دانانا یاسایان، بجهـ ئینانا هزر و بریارێن حکومی) کو ڤان سێ دەزگەها بخوڤە دگریت (دادگەهـ، پەرلەمان، حکومەت). یەڤ تشتە ناهێلیت چ دەزگەهـ هوسا بهێز بکەڤیت کو کەس ژ خەلەتیان نەشێت براوەستینت. ئەڤ سیستەمە جەختێ ل سەر دابەش کرن و درست برێڤە برنا هێزان دا دکەت.

• فرە جوری و پشکداری کرن:

دیموکراسیەت دانپێدانێ و گرنگیێ ب هەبوونا هزروبیر، بوچوون و ئارەزووێت جودا و فرە جور دکەت. و پشتتەڤانییا پشکداریێ دکەت دگەل گرنگی دان ب پشکدارییا کەمینەیێت جڤاکی دناڤ پەرلەمان و حکومەت و پرۆسێسا سیاسی دا.

مفایێن سیستەمێ دیموکراسی

سیستەمێ دیموکراسی هندەک مفایان پێشکێشدکەت کو باشیێ دگەهینە جڤاکی ب گشتی، هندەک ژ وان ژی ئەڤەنە: 

• پاراستنا مافێن مروڤی:

ب هەبوونا دیموکراسیەتێ مافێن مروڤی ب ساناهی تر دهێنە پاراستن، وەک مافێن ئازادییا ئاخفتنێ و دەربرینێ، ئازادیا کوومبوونا، و ئازادیا ئایینی. ئەف مافە ژی سەربەخو بوون و کەرامەتا تاکە کەسی دپارێزن.

• سەقامگیرییا سیاسی:

سیستەمێ دیموکراسی، ب بەردەست کرنا رێکەکا ئاشتیانە ب ژ دەست دان و وەرگرتنا دەستهەلاتی ب رێکا دەنگدانێ، سەقامگیریەکا سیاسی یا بهێز تر پەیدا دکەن ژ سیستەمێن وەرگرتنا دەستهەلاتی ب هێزێ. سەقامگیرییا سیاسی ژی دبیتە ئەگەرێ پێشکەفتنا وەلاتان و مەزن بوون و پێشڤەچوونا ئابووری.

• پشتەڤانی کرنا یەکسانیێ:

دیموکراسیەت یەکسانییا سیاسی و جڤاکی دپارێزیت ب رێکا دانا هەمان دەرفەتا کاریگەری کرن ل سەر دەستهەلاتێ ب هەمی هاولاتییان، دویر ژ هندێ کا ئەو کی نە و ژ کیش کەس و عەشیرەتێ نە یان چ ئایینن. ئەڤە ژی جیاکاریێ ناهێلیت و پەیوەندیێن جڤاکی بهێز تر دکەت.

• حوکمرانییەکا ژ خو بەرپرس و کاریگەر:

دیموکراسیەت کاریگەر ترە د وەلامدانا پێتڤی و ئارەزوویێت وەلاتییان دا، چنکی ئەو کەسێ حوکمرانیێ دکەت یێ بەرپرسە ژ کریارێن خو ل بەرانبەر یاسایێ و دەنگدەرێن خو دا. ئەڤە ژی دبیتە ئەگەرێ بجهـ ئینانا سیاسەتێت کارتگەر تر و بدەست ڤە ئینانا دەرئەنجامێت باشتر بو هەمی هاولاتییان. 

• داهێنان و پێشڤەچوون:

دیموکراسیەت هاندانا ئالوگرییا ئازاد یا هزران دکەت و دبیتە ئەگەرێ داهێنانێ ب رێکا وەرگرتنا بوچوونێن جیاواز و هاندانا هزرکرنا رەخنەیی. ئەڤ ژینگەها دانوسناندا ڤەکری و گەنگەشە کرنێ دبیتە ئەگەرێ بدەست بە ئینانا چارەسەریێت داهێنانی بو ئاڵوزترین کێشەیان. 

• چارەسەرکرنا ململانێ:

دەزگایێن دیموکراسی رێکەکێ بو چارەوەکرنا هەر جورە ململانیەکێ ب رێکێن ئاشتیانە بەردەست دکەت، ئەو ژی ب رێکا دانوستاندنێ, گەنگەشە و وازئینانێ. ئەڤە ژی رێژەیا چێبوونا کریارێن توندوتیژ کێم دکەت.

• ب هێز کرنا هاوولاتیان:

دیموکراسیەت هاولاتییان و تاکە کەسان بهێز دکەت ب رێکا وەرگرتنا دەنگێ وانا د ناڤ حکومەتێ دا. ئەڤ هەستا سەرخوبوونێ و پشکداری کرنێ دبیتە ئەگەرێ هندێ هاوولاتی هاریکار بن و گرێدای بن ب ئاڤاکرنا وەلاتی ب گشتی. 

سیستەمێ دیموکراسی یێ لڤوکە و جەختێ ل پشکداری کرنا هەمی هاوولاتیان دکەت ل ناڤ پرۆسێسا سیاسی دا، گرنگیێ ب مافێن تاکە کەسی، یەکسانییا سیاسی، و پشکدارییا چالاک ددەت. گەلەک مفایان ژی ددەتە وەلاتان، وەک پاراستنا مافێت مروڤی، سەقامگیرییا سیاسی، و حوکمرانییا کاریگەر. دبیت دیموکراسیەتێ ژی هندەک بەرهنگاریێت خو هەبن، لێ لایەنێن هێزێ یێن ڤی سیستەمی دبنە ئەگەر کو بشێت خو بگونجینیت، پێشبکەڤیت و دەربڕینێ ژ بوچوونا هاولاتییان بکەت. دێ ل ڤێرێ ب پسیارەکێ گوتارا خو بدووماهیک ئینم، ئەرێ د جڤاکێ مە دا چەند ژ سەدێ ژ بنەمایێت دیموکراسیەتی ب جهـ هاتینە و چەند ژ مفایان بەرجەستە بووینە؟ 

نڤیسەر: احمد مصطفى

ژێدەر: (1,2)