چاڤدێریا دەستهەلاتا یاسادانانێ(پەرلەمانی) لسەر دەست هەلاتا جێبەجێکار(حکومەت) ل عیراقێ ل گورەی دەستوورێ هەميشەى يێ 2005

 

بنەمايێ چاڤدێريا دەستھەلاتا ياسادانانێ(پەرلەمان) ئێكە ژوان بنەمايێن ھەرە گرنگ كو پێدڤيە ھەبيتن د سيستەمێ پەرلەمانى دا، و عێراق ئێكە ژ وان دەولەتێن ديموكراسى كو خودان سيستەمێ پەرلەمانيە ، دسيستەمێ پەرلەمانى دا دەستھەلاتا ياسادانانێ دوو ئەركێن سەرەكى يێت ھەين ئەو ژى دانانا ياسايان و چاڤدێرى، لێ يا ھەرە گرنگ ژ ئەركێن وێ چاڤدێرييە ، لدووف فێ چەندێ دەستھەلاتا ياسادانانێ رادبيت بديفچوون و چاڤدێريكرنێ و لێپرسينێ لسەر دەستھەلاتا جێبەجێكار (حكومەتێ) ، و ھەر وەھا دشێت ھەلسەنگاندنێ بو ئەدائێ كاروبارێن دەستھەلاتا جێبەجێكار(حكومەتێ) بكەت، پرەنسيبێ چاڤدێريكرنا پەرلەمانى ل سيستەمەكێ پەرلەمانى جياوازە ژ سيستەمەكێ ديێ پەرلەمانى كو چاڤدێريا پەرلەمانى كاريگەرى لسەر ھەبيت د چارجوڤێ دەستورى و ياساى و بارودوخێ سياسى يێ كو كار دكەت و عێراق ژى ئێكە ژوان سيستەمەێن پەرلەمانى كو د دەستورى دا پەسەندكريكە، دەستورێ عێراقێ يێ ھەميشەى يێ 2005 گرنتيا داى بو دەستھەلاتا ياسادانانێ (پەرلەمانى) بو ئەنجامدانا رولێ چاڤدێرييا خو د دەقێ ماددا (61) برگەيا دووێ ئاماژە يا بھندێ دا كو ئەنجومەنێ نوێنەران ماڤى جاڤدێريكرنێ يێ ھەى لسەر دەستھەلاتا جێبەجێكار ب چه ند رێكان ئەوژى 1. مافێ پرسیاركرنێ 2. بەرزكرنا بابەتەكی بۆ مناقشێ 3. مافێ لێپرسین 4. مافێ ڤەکۆلانا پەرلەمانی ٥. ژێوەرگرتنا باوەرییێ .

سیمایێن یاسایی بۆ چاڤدێرییا پەرلەمانی :

دەستوورێ عێراقێ یێ ھەمیشەی یێ (2005) گرنتییا بۆ دەستھەلاتا یاسادانانێ دای، بۆ ئەنجامدانا ڕۆلێ چاڤدێرییا خۆ د دەقێ مادا (61)دا بڕگەیا دویێ ئاماژە یا ب ھندێ دای كو ئەنجۆمەنێ نوینەران مافی چاڤدێریكرنێ یێ ل سەر دەستھەلاتا جێبەجێكار ب چه‌ند ڕێكه‌كان ھەی، ئەو ژی: 1. مافێ پرسیاركرنێ 2. بەرزكرنا بابەتەكی بۆ مناقشێ 3. مافێ لێپرسین 4. مافێ ڤەکۆلانا پەرلەمانی 5. ژێوەرگرتنا باوەرییێ .

لقێ ئێكێ: ڕێكارێن چاڤدێریكرنا پرسیاری یا پەرلەمانی ل عێراقێ

 دڤێ لقێ دا دێ ئاماژه ب ڕێكارێن چاڤدێریكرنا پرسیاری یا پەرلەمانی ل عێراقێ ئه وژى  ئێك: پرسیاركرنا پەرلەمانی ، دوو: پێشكێشكرنا بابەتەكێ گشتی بۆ گفتوگۆیێ. 

 ئێك: پرسیاركرنا پەرلەمانی

 مێهڤان كرن ئه ڤه ژى وه ك ده سته واژەك لعيراقێ دهيته بكارئينان هه ب رامانا پرسياركرنا پەرلەمانى يه ،  ئاراسته‌كرنا پرسیارەكێیه بۆ هه‌رئێك ژ وه‌زیران، بۆ مەره‌ما ڤەكۆلانێ ل سه‌ر وان بابەتان یێن گرێدای ب كاروبارێن وەزارەتانڤه‌ یان ژ بۆ بالكێشییا حكومەتێ بۆ بابەتەكێ دیاركری یان ئه‌و پێشلكارییێن كو هاتبیته كرن د بابەتەكێ دیاركریدا، ب هەمان ڕه‌نگ مافێ پرسیاركرنێ ئەوه سەبارەت بابەتەكێ نهێنی داخوازا ڕۆهنكرنەكێ ژ وەزیران بكەی .

 هه‌ر ئەندامەكێ ئەنجۆمەنێ نوینەران دشێت ل سه‌ر هه‌ر بابەتەكێ ل بن ده‌ستهه‌لاتا خۆڤه پرسیاران ئاراسته‌ی سه‌رۆك وه‌زیر و وه‌زیران بكه‌ت و هه‌رئێك ژ وان وه‌زیران مافێ به‌رسڤدانا ئه‌ندامان هه‌یه و ب تنێ پرسیاركەری مافێ لێدوانێ ل سه‌ر به‌رسڤێ هه‌یه .

    هەر ئەندام پەرلەمانەکی مافێ پرسیارکرنێ ل دۆر بابەتەكی هەيه، هەر وەسا چ ب شێوازێ زارەکی بیت یان ب شێوازی نڤیسنێ بیت و بنه‌ما بۆ ڤێ پرسیارێ ئەوە کو ژ لایێ ئێك کەس بهێتە ئاراستەکرن، ئەو پرسیارا ئالییێ ئەندام پەرلەمان دهێتە کرن پێدڤییە بابەت یێ گشتی بیت، حکومەتێ دەستهەلاتا دادوەری تێدا هەبیت، وەکی دەستوورێ عێراقی یێ (2005) ئاماژە دایە هندێ کا چاوا ئەندام پەرلەمانی مافێ پرسیارکرنێ هەیە، د مادا (61)دا ئاماژە دەتە هندێ ئەندام پەرلەمان حەقێ هەی پرسیاران ژ سەرۆکێ حکومەت و وەزیران بکەت، هەر پرسیارەکا گشتی بکەڤیتە د چارچۆڤێ دەستهەلاتا واندا، پێدڤییە ئەڤ پرسیارە ژ لایێ وان یێن بۆ هاتییە ئاراستەکرن بهێتە بەرسڤدان و ئه‌وێ پرسيار كرى ب تنێ ماف هەيه لێدوانێ ل سەر بدەت 

   هەر وەسا پەیڕەوێ ناڤخۆ یێ ئەنجۆمەنێ نوینەران مافی ئەندام پەرلەمان بۆ پرسیارکرنێ د مادا (50)دا ڕێک ئێخستییە، هەمی ئەندام دشێن بۆ ئەندامێن سەرۆکاتییا سەرۆک وەزیران یان بۆ ئەندامێن دیتر یێن حکومەتێ باخڤن، ب نڤیسن بۆ سەرۆکاتیيا پەرلەمانی پێشکێش بکەن، ئەڤ بابەتە دکەڤنە د چارچۆڤێ دەستهەلاتا واندا، کو ئەندام نزانيت بۆ وی یا ڕۆهن نینە، پێدڤی ڤەکۆلانێ هەیە، بۆ هەر ڕوودانەکێ دڤیت بگەهیتە ئەنجامی یان دڤێت بزانیت حکومەت دێ چ ڕۆل بۆ چارەسەرییا ڤێ ئاریشێ هەبیت هەکە پرسیار ب ئاخفتن هاتە بەرسڤدان، ئانکو دەمەک نێزیک دێ کۆمبوون هێتە کرن، حەفتییەک یان دو حەفتی پتر نەبیت. دێ ڤێ پرسیاری پەیوەندی ب لژنێن ئەنجۆمەنیڤە هەبیت، پێدڤییە ئەڤ پرسیارە بەس بۆ وان بهێتە ئاراستەکرن پشتی کو لژنە ڕاپۆرتێن خۆ پێشکێشی ئەنجۆمەنی دکەن.

   هەر وەسا پێدڤییه پرسیار یا ڕێكپێدای بیت، ئێك بیت ژ وان بابەتێن كو ڕێك پێ هاتبیته دان بۆ پرسیاركرنێ، هه ر وه‌كی د ماده‌یا (51)دا یا په‌یڕەوێ ناڤخۆ یا په‌رلەمانی ئاماژه پێ دای (كو ڕه‌نگه پرسەیێن پەیوەنیدار نه‌ئێخنه به‌رنامه‌یا كاری، سه‌باره‌ت وان بابەتێن كو ڕه‌وانەی لژنەیێن ئەنجۆمه‌نی دكه‌ت، به‌ری كو ئه‌و لژنه ڕاپۆرته‌كا به‌روه‌خت ئاراسته‌ی ئەنجۆمەنی بكه‌ت  .

پرسیاركرنا پەرله‌مانی گەلەك جۆر هه‌نه، دبیت پرسیار یا زاره‌كی بیت یان نڤیسه‌كی بیت یان یا بله‌ز بیت، ژ به‌ر هندێ پرسیارا نڤیسایی ژ لایێ وەزیرێ تایبه‌تمەند ب نڤیسین دهێته به‌رسڤدان و ئاماژه ب هندێ ژی دهێته دان پرسیار یا زاره‌كی یان یا نڤیسای ب شێوێ نڤیسین پێشكێشی سه‌رۆكاتییا ئه‌نجۆمەنێ نوینه‌ران بهێته‌ كرن، لێ د گه‌ل جوداهییا به‌رسڤدانا هه‌ردو جۆرێن پرسیارێن نڤیسایی ب نڤیسین دهێنه به‌رسڤدان و پرسیارێن زارەكی ب شێوازێ زاره‌كی دهێنه به‌رسڤدان و دبیت ئارمانجا پرسیارێن نڤیسایی ب ده ستڤه‌ئینانا پێزانینا بن كو پڕانی یا وان ئامارێن ژمارەینه.

دوو: پێشكێشكرنا بابەتەكێ گشتی بۆ گفتوگۆیێ

        ئەڤ شێوازێ چاڤدیریکرنێ د فقهێ دەستووریدا، ژ شێوەیێن ئارام بۆ چاڤدیرییێ دهێتە دانان، ئەڤ شێوازە بۆ پرسیارکرنێ دهێتە ب کارئینان، پتر ژ بابەتەکی بۆ ئەندامێن پەرلەمانی دورست دکەت و بۆ پرسیارکرنێ دهێنە هەبوونی، چو پەیوەندی ب کاروبارێن حکومەتێڤه‌ هەبیت یان پەیوەندی ب سیاسەتا ژ دەرڤە و ناڤخۆ هەبیت و ئه‌ڤ جۆره ڕێكاره بۆ هندێ نینه كو ب توهمه‌تكرنا حكومه‌تێ بهێته ئاراسته‌كرن، ب تنێ ئارمانجا وێ پێكگهۆڕینا هزروبیرانه د كه‌شوهەوایەكێ لێكتێگه‌هشتنێدا بۆ هندێ بگه‌هیته باشترین سیاسه‌ت، گرنگی هه‌یه كو بشێت د ناڤ پەرلەمانیدا بەرهەم بینیت، كو هه‌می ئه‌ندامێن په‌رلەمانی به‌شدارییێ دكه‌ن ب مه‌رەما ڕۆهنكرنا سیاسه‌تا حكومه‌تێ و پێكگوهۆڕینا بیروبۆچوونان.

       پێشكێشكرنا بابەتەكێ گشتی بۆ گفتوگۆیێ، بڕگه‌یا (حەفتێ ب) ژ مادێ (61) یێ ده ستوورێ عێراقێ یێ هه‌میشەی یێ (2005)، ب كێمی (25) ئه‌ندامێن ئەنجۆمەنێ نوینەران بۆ ناساندنا تەوەرەكێ گشتی بۆ گفتوگۆكرن و ڕۆهنكرنا سیاسه‌ت و ئه‌دایێ ئەنجۆمەنێ وەزیران یان ژی ئێك ژ وەزاره‌تان، دێ پێشكێشی سه‌رۆكێ ئه‌نجۆمەنێ نوینه‌ران كه‌ت و  سه‌رۆكێ ئه‌نجۆمەنێ نوینه‌ران دێ پێشكێشی وه‌زیران كه‌ت و وه‌زیر ژی دێ ده‌مەكی بۆ گفتوگۆكرنێ ل ئه‌نجۆمەنێ نوینه‌ران ده‌ستنیشان كه‌ن.

       هه‌ر وەسا د مادا (55)دا ل پەیڕەوێ ناڤخۆ یێ ئەنجۆمەنێ نوینەران، ئاماژە ددەتە میکانیزم و مەرجێن پێشکێشکرنا بابەتەکی بیێ دانانا سنۆران بۆ وی بابەتی، یا پێدڤییه‌ ده‌مه‌ك بۆ سەرۆک وەزیران یان وەزیران بهێتە دانان، بەلێ چو مادە نین ئاماژە دەنە هندێ کو پێدڤییە ل کیژ دەمی کۆم بن و هه‌ر وه‌سا پێدڤییه ئه‌و بابەتە د به‌رنامەیێ كاری یێ حكومەتێدا بیت، نابیت بابەتەك ژ ده‌رڤه‌ی به‌رنامێ كاری یێ حكومەتێ بیت.

لقێ  دووێ: ڕێكارێن چاڤدێریكرنا هژماری یا پەرلەمانی ل عێراقێ

ئێك: ڤەکۆلانا پەرلەمانی 

         ڤەکۆلانا په‌رلەمانی، ڕێكاره‌كا دییه ژ بۆ چاڤدێریكرنا كارێ حكومه‌تێ و هه‌ر وه‌سا ڕێكه‌كا كاریگه‌ره‌ بۆ كۆمڤه‌كرنا پێزانینێن پێدڤی سه‌بارەت بابەتەكێ دیاركری، ئه‌نجامدانا ڤه‌كۆلانێ مافه‌كه كو په‌رلەمانتار ب كار دئینن و هه‌ر ژ كەڤن ئه‌ڤ مافه ژ ده‌ستوورێ بڕێتانییا بۆ ده‌ستوورێن دی یێن جیهانێ هاتییه ڤه‌گوهاستن، هه‌ر وه‌سا ڕێكا ڤه‌كۆلانێ ل سه‌ر كارێن ده‌زگەهێن حكومەتێ، چو ژ ڕوویێ كارگێری یان ژی ئابۆری یان سیاسیڤه، نه‌ریته‌ كو په‌رله‌مان ب خۆ ڤێ ڤه‌كۆلانێ ئه‌نجام بده‌ت، یان ژی ب ڕێكا وان لژنەیێن كو ژ لایی ئه‌ندامێن په‌رلەمانی پێكهاتین بهێته ئه‌نجامدان، لژنەیێن ڤەکۆلانا په‌رلەمانی ل دووڤ برگەیێن یاسای هنده‌ك دەستهەلاتێن دادوەرییێ پێ دهێنە دان و ئه‌ركێ لژنەیێن ڤەکۆلانا په‌رلەمانی دێ ب دووماهی هێت ل دووڤ وێ ڕوونشتنا په‌رله‌مانی ل دۆر وی بابه‌تی ب دووماهی دهێت.

    هه‌ر چه‌نده ده‌ستوورێ عێراقێ یێ (2005) ده قەكێ دیاركری تێدا نه‌بوویه سه‌بارەت ب مافێ ئه‌نجۆمەنێ نوینەران بۆ پێكئینانا لژنه‌یێن ڤەکۆلانا پەرلەمانی، به‌لێ ئه‌ڤ مافه ب مافه‌كێ سرۆشتی یێ هه‌ر ئه‌نجۆمەنەكی دهێته دانان، هه‌تا كو د ناڤه‌ڕۆكا ده‌ستووری ژیدا نه‌هاتبیته به‌حسكرن، لێ ئەگەر به‌رێ خۆ بده‌ینه پەیڕەوێ ناڤخۆیی یێ ئه‌نجۆ‌مه‌نێ نوینەرانێن عێراقێ، دێ بینن د ماده یا (68) هه‌تا ماده‌یا (120) ب هووری ئاماژه ب كاروبارێن لژنه‌یێن ڤه‌كۆلانێ كرییه و لژنه‌یێن ڤه‌كۆلانێ (24) لژنه‌یێن بەرده‌وام د خۆلا ئێكێ یا هه‌لبژاتناندا هه‌بوون، لێ د خۆلا دویێدا، دو لژنه‌یێن دەمكی هاتنه زیده كرن، بوونه (26) لژنه‌یێن ڤه‌كۆلانێ، ئه‌و هه‌ردو لژنه‌یه ژی ئێك ژ وان لژنه‌یا هه‌مواركرنا ده‌ستووری و لژنه‌یا چاڤدێرییا ده‌ستووری بوون.

هه‌ر وەسا د مادا (83) ل پەیڕەوێ ناڤخۆ یێ ئەنجۆمەنێ نوینەران ئاماژە ددەتە پێكئینانا لژنەیێن ڤه‌كۆلانێ ب ڕازه‌مەندییا زۆرینه ئه‌ندامێن ئەنجۆمەنی بیت یان ژی پشتبه‌ستن ب پێشنیاره‌كا سه‌رۆكاتییێ یان ژی ئیمزاكرنا (50) ئه‌ندامان، ئانكو، ئه‌نجامدانا ڤه‌كۆلانا په‌رله‌مانی، دێ ب وان ڕێكێن به‌ری نوكه مه به‌حس كرین بیت، هه‌ر چەنده‌ ل پەیڕەوێ ناڤخۆ یێ ئەنجۆمەنێ نوینەران ئاماژە ب هژمارا ئه‌ندامێن ڤان لژنه‌یان نه‌دایه، به‌لێ ئه‌ڤه ل دووڤ ڕێكه فتنا یێن د ناڤبه‌را فراكسیۆن و لایەنێن سیاسی یێ د ناڤ پەرلەمانیدا دهێتە كرن.

دوو: لێپرسینا پەرلەمانی 

           گرنگترین و مه ترسیدارترین ئامرازێ چاڤدێریكرنا په‌رله‌مانییه و بكارئینانا وی ڕه‌نگه بیته ئه‌گه‌رێ لڤداندتا پرسا ژێوه‌رگرتنا باوه‌رییێ ژ حكومه‌تێ و هه‌ر وەسا لێپرسینا په‌رلەمانی ڕۆله‌كێ جه‌وهەری ژ بۆ ڕێكخستنا هه‌ڤسەنگییێ د ناڤبه‌را هەردو دەستهەلاتێن یاسادانان و جێبەجێكرنێدا دگێڕیت، هه‌ر وه‌كی د ده‌ستوور و په‌یڕەوێن ناڤخۆیی یێن په‌رلەماناندا هاتی، وه‌ك مافه‌ك بۆ ئه‌ندام په‌رلەمانان بۆ ئه‌نجامدانا ڤی ڕێكاری ل هه‌مبه‌ر وه‌زیر و وه‌زارەتان.

      دەستوورێ عێراقی (2005) ل برگه‌يا (حەفتێ ج) ژ مادا (61)  ڕێکێ دەت سەرۆکێ ئەنجۆمەنێ  نوینەران لێپرسینێ بكەت ل بەرانبەر سەرۆکێ حکومەتێ یان وەزیران ل سەر بنەماییێ ڕازمەندییا (25) ئەندامێن ئەنجۆمەنێ نوینەران، لێپرسين دهێتە ئاراستەكرن بۆ سەرۆکێ حکومەتێ یان وەزیران، دبیت لێپرسين د گەل بهێتەكرن ل سەر وان بابەتێن ئەوێن دکەڤنە ژێر دەستهەلاتا وانڤە و گفتوگۆیێ ل سەر بكەن، لێپرسين نه‌ يا ڕێپێدايه ب لایەنی، کێمی حەفت ڕۆژان ل پشتی پێشکەشكرنێ دهێتە ئەنجامدان.

سـێ: ژێستاندنا باوەرییێ

    تێگه‌هێ ژێوه‌رگرتنا باوه‌رییێ، ئه‌و میكانیزمه‌یه كو بوویه جه‌وهه رێ كۆنترۆلكرنێ ب سه‌ر دەستهەلاتێدا، كو ئه‌وه ئه‌ندامێن ئه‌نجۆمەنێ نوینەران دشێن بەری ب دووماهیئینانا ماوێ وێ كابینێ یان وێ حكومه‌تێ مافێ ژێوه‌رگرتنا باوه‌رییێ ژ وه‌زیره‌كی یان وه‌زارەتەكێ وەربگرن، ئه‌ڤه ژی دزڤڕیته‌ڤه‌ بۆ نه‌ئه‌نجامدانا كارێ خۆ یێ وه‌زاری ل دووڤ یاسایێ یان هنده‌ك سه‌رپێچی د یاسایێدا كربن، ڤێجا چو ب ڕه‌نگەكێ ڕاستەوخۆ یان نه‌ڕاستەوخۆ بیت.

      سەبارەت مافێ نجۆمەنێ نوینەران بۆ ژێوه‌رگرتنا باوه‌رییێ ژ سەرۆك وەزیران یان ئێك ژ وەزیران دەستووری عێراقی (2005) یێ هه‌میشەی ل برگه‌یا (هەشتێ) ژ مادا (61) ئاماژه ب هندێ دایه كو ئه‌نجۆمەنێ نوینەران ب زۆرینه‌یا ڕه‌ها یا دەنگان باوەری ژ ئێك ژ وەزیران دهێتە وەرگرتن ناڤبری ل بەروارا بڕیارا ژێوه‌رگرتنا باوه‌رییێ ب دەست ژكاركێشانا وی دهێتە دانان و هه‌ر وەسا پرسه‌یا وه‌زیری نابیت بكەڤیتە به‌ردەست، ب تنێ ل سه‌ر بنەمایەكێ خواستنا وی بیت یان ژی ل سه‌ر داخوازییا (50) ئه‌ندامێن ئەنجۆمەنێ نوینەران هاتبیته ئیمزا كرن كو پشتی گفتوگۆكرن ل سه‌ر وێ لێپرسینەیا هاتییە ئاراستەكرن.

نڤیسەر: عامر فتحى

ژێدەر: (1,2,3,4,5)

• شيخ خليفة البنغديرالدوسرى ، "الرقابة البرلمانية"، جامعة المملكة ، (٢٠٢٠) :٤٥ .
• حسن تركى عمير، "الرقابة البرلمانية ومستقبل النظام السياسي في العراق" ، مجلة جامعة ديالى ٥، عدد ١ ، (١٥ يونيو ٢٠١٦) : ٥٤ .
• نوزاد قادر خضر، “الرقابة البرلمانية على اعمال السلطة التنفيذية”، دار الجامعة الجديدة، الاسكندرية، 2020، ص18.
• احمد يحيى الزهيري،” الدور الرقابي للبرلمان العراقي بعد عام 2003"، مكتبة السنهوري، بغداد، 2016، ص117.