یا ئاشکەرایە ل هەر جهەکێ کوردستانێ تو لێ ئاکنجی، تو ڕۆژانە گوهل ل ڤێ دەربڕینێ دبی: "سیستەمێ فاشل". هەرچەندە خواندن و پەروەردە بەشەکێ گرنگێ هەر کۆمەڵگەهەکێ یە، د ئەڤرۆ یا مە کوردان دا بویە کابووسەکا بێ دوماهیك. ئەڤ هەستێ بێهیڤیبوونێ دناڤ خوێندکارێن کورد دا بوویە بابەتەکێ گرنگ و هەستیار کو ژهەژی پیتەدانا هەمی لایەنایە. بوچی خوێندکار بڤی شێوەی هەستێ خۆ دەردبڕن سەبارەت ب سیستەمێ خواندنێ؟ ب ڕاستی، ئەڤە جهێ نیشانەیا پرسیارێ یە.
هاندانا خوێندکارا ژبۆ خواندنێ لاواز بوویە، و بێگۆمان گەلەك فاکتەر هەنە کارتێکرنێ لسەر ڤێ چەندێ دکەن، لێ دا کو بزانین ژێدەرێ ڤان دەربڕینان ژکیڤە دهێت، دڤێت دەستپێکێ بزانین سیستەم چیە؟ بنیاتێ سیستەمێ پەروەردێ لسەر ئاستێ ئێراقێ و هەرێما کوردستانێ بڤی شێوازێ لخوارێ یە:
- باخچێ زارۆکان (بەری قوتابخانێ) - 4-5 ساڵی (زۆرەکی نینە)
- خواندنا سەرەتایی (قوناغا 1-6) - 6-11 ساڵی (زۆرەکی و سەربەخۆ)
- خواندنا ناڤنجی (قوناغا 7-9) - 12-14 ساڵی
- خواندنا ئامادەیی (قوناغا 10-12) - 15-17 ساڵی
خواندن وەکی دیار د خشتەیی دا دوازدە ساڵا ڤەدکێشیت، شەش ساڵ ژوان خواندنا سەرەتاییە و زۆرەکییە، سێ ژوان ناڤەندی و سێ ژوان ئامادەیی. قۆناغا ئامادەیی ژبۆ سێ بەشان دابەش دبیت (زانستی-وێژەیی) و خواندنا پیشەیی. دبیت هەر نەهـ ساڵین خواندنێ، قوتابی بشێوەیەکێ ئاسایی خواندنا خۆ بڕێبکەت، لێ ئاڵۆزی و ئاستەنگ ژبۆ قوتابیان لدویڤ ڤی ماوێ خواندنێ دا دەستپێدکەن. هەرچەندە پێڕەوێ خواندنێ دماوێ نەه ساڵان دا زۆڕ کێشەیان بخۆڤە دگریت ژوان ژیك پەرتووكێن زانستی ب چ ڕەنگان نویاتی تێدا دیار نینە (نموونە: هەسارا بلوتو ئەڤە چەند ساڵە نەمایە هەسارە لێ تا نوکە د پەرتووکان دا دهێتە خواندن؟) بگشتی خوێندکارێن قۆناغا ئامادەیی پتر گلە و گازندە هەنە.
سیستەم، ئەگەر ب سادەترین شێوە پێناسە بکەین، دێ شێین بێژین "کومەکا تشتایە )مرۆڤان، دڤی چارچوڤەی دا( پێگڤە گرێداینە و پێگڤە کار دکەن ئەڤ کوما مرۆڤان (و تشتان) کو پێگڤە دسیستەمێ خواندنی دا کار دکەن پێکدهێن ژ:
- خوێندکار
- مامۆستا (فێرکار)
- دایک و باب
- رێڤەبەری
- دەستەیا برێڤەبرنا خوێندنگەهێ
- بەرەپێدەرێن پێڕەوێ خواندنێ
- کەرەستێن هەڵسەنگاندنێ
زێدەباری ئەڤێن لسەری ئاماژە پێهاتینە کرن، هندەك ئامرازێن دی ژیك هەنە کو پشکدارن د برێڤەبرنا سیستەمێ خواندنێ دا وەك سیاسەتێن حکومەتێ، بەها و ڕیسایێن کەلتووری و جڤاکی..هتد. بێی خوێندکار، مامۆستا نابن. بەروڤاژی ژیك دڕستە. لێ نە خوێندکار ڕێز لێ دهێتە گرتن، نە ژیك مامۆستا. ئەڤ چەندە بشێوازەکێ هەرە بەرچاڤ دهێتە دیتن و هەست پێکرن ژلایێ مامۆستایان و خوێندکاران ڤە. مامۆستایێ بێی مووچە و خوێندکارێ بێی پشتەڤانیا دەروونی و جڤاکی د ئێك پۆل ڤە دئامادە نە، و وەرە پاشەڕۆژەکێ بۆ گەل و نەتەوەی ئاڤا بکە. ئەو پاشەڕۆژە بیت کو کچ و کۆرێن کورد تێدا د سەرفەراز بن و ب ئاشتی تێدا بژین. ب لێبوورینڤە، ئەڤە بویە ئێك ژ ئەگەران کو گەنجێن کورد بەرەڤ رێکێن نە یاسایی و مەترسیدارڤە بچن بۆ دەرڤەی وەڵاتی، بتنێ دا کو بشێن ژیانەکا باشتر ژبۆ خۆ پشتڕاستبکەن.
نە ڕێکوپێکی و ڕوتینێ ڤێ سیستەمی خوێندکار ڤەقەتاندینە ژ هەر هیڤی و ئومێدەکا وان هەی هەر ژدەمێ کو زارۆک بوون تا گەهشتینە تەمەنێ هۆشیاری و لخۆ ئاگەه بوونێ. ئاخڤتنێن دووبارە بووی "تە چ پاشەڕۆژ نینە"، "دبنەرەت دا بوچ خۆ ماندی دکەی؟"، "تو هەر نابیە چ" سەرێ گەنجێن مە تژی کریە. ئەڤ ئاخڤتنە پتریا جاران ژلایێ نێزیکترین کەسانێن خوێندکاری ڤە دهێنە گوتن. مێشکێ مە مرۆڤان وەکی قەدا دارێ دهزرا خۆ دا وێنە بکە، دەمێ تو وێ قەدا دارێ دبڕی، دێ بینی بشێوەیەکێ ڕێکوپێك، چین چین دناڤ دارێ دا هاتینە ڕێزکرن، هەر بوی شێوەیی، ئەو دەربڕین و ئاخڤتنێن دووبارە بۆ مرۆڤی دهێنە گوتن ڕیزدبن وەك چینان دمێشکی مەدا، و ببورینا دەمی ڕەنگە ئەو هزرە ببنە ڕاست و زۆڕ سەخت و دژوار ببیت کو مرۆڤ بشێت خۆ ژ ئەوان هزران رزگار بکەت.
دووبارەبوون و بێزاریا ڤی سیستەمێ خواندنێ مامۆستا و خوێندکار گەلەک ماندی کرینە. ددەمەکی دا، دگەل پێشکەفتنا تەکنۆلۆژی و هەوڵدانێن نوی ژبۆ باشترکرنا سیستەمێن خواندنێ ل وەڵاتێن جیهانی، هەم داکو سەرنجا خوێندکاران بکێشیت و هەم داکو مفایەکێ مەزن بگەهینتە وان، و ئەڤ سیستەمە لدویڤ پێتڤیاتیێن وان بهێتە دامەزراندن، (ئەڤە ئەگەر باسی وێ چەندێ بکەین کا چاوا ئەڤ سیستەمە دهێنە پەیڕەو کرن) هەتا نوکە بتنێ ئەم لبەر پێین خۆ دبینین و نە دویرتر. ئەگەر هەوڵدانەک ژبۆ باشکرنێ ژیك بهێتە دان، بشێوازەکێ هوسا نە ڕێکوپێکە، کو لجهێ د بەرژەوەندیا خوێندکار و مامۆستایا دا بیت، و ئاسانکاری تێدا بیت، ئاڵۆزتر لێهاتیە و هیچ پێشڤەچوونەکێ بخۆڤە نابینیت. سەرەرایی ئەڤێ چەندێ هەمیێ، دگەل نەبوونا دەرفەتان، خوێندکارێ کورد، نەچاردبیت بتنێ دناڤبەرا ئاستەنگێن دەروونی و نەبوونا پشتەڤانیا جڤاکی بمینیت.
ئاڤاهیێن خوێندنگەهان، وەکی کاڤلێن زیندانێن چوولکری لێهاتینە. خوێندکار نە هەست ب کەش و هەوایێ خوێندنێ تێدا دکەت، نە ژیك حەز دکەت تێدا بمینیت بۆ دەمێن درێژ (ژبۆ ماوێ خواندنێ حەز نینە بمینیت، تا کو بشێت بۆ پتر دەمی بمینیت) پتریا خوێندنگەهان جەختێ لسەر فێربوونا بیردۆزی (نظری) دکەن، و ب تەمامی فێربوونا کرداری (عملی) پشتگوهاڤێتیە، سەرەرای وێ چەندێ کو تاقیگەهێن کرداری ل پتریا ئەڤان ئاڤاهیان هەنە، لێ ئامیرێن پێتڤی نینن یان ژکارکەفتی نە. و سەبارەت ب پەرتووکخانێن تایبەت دناڤ خوێندنگەهان دا، ئەرێ ما خوێندکاری/ێ ئەو دەمێ بهێنڤەدانێ (رێستێ) هەیە داکو بشێت دناڤا خوێندنگەهێ دا مژویلی پەرتووکەکا دەرڤەیی خواندنا خۆ بیت؟ ئەڤە هەمی دبنە ڕێگر د رێکا خوێندکاران مە دا ژبۆ کو بشێن بگەهنە ئاستێ زانینەکا دوومدرێژ و بمفا.
هەر ژبەر ڤێ چەندێ، ئەڤ سیستەمێ کو پێ دهێتە گوتن "فاشل" پێتڤی ب چاکسازی و گهۆرینێن رهـ و ڕیشالیە. دا کو خوێندکارێ کورد بشێت ب سەربەخۆیی دناڤ و ژدەرڤەیی پۆلا خۆ سەرکێشێ ژیانا خۆ بیت.
نڤیسەر: هەرژین محمد
ژێدەر:
Chachan, The contemporary education system in Iraq and Kurdistan. Inclusive (Teacher) Education after War
System | english meaning - cambridge dictionary