هەرێما کوردستانێ، یێ بەرنیاس ب زەنگینیا خو یا مێژوویی و کەلتوری، هەبوونا عەشیرەتان کاریگەریەکا مەزن ل سەر هەبوویە کو شێوە و پێکهاتا جڤاکی پێ رەنگاورەنگ بووینە. د چەرخێن بوری دا، عەشیرەتا رولەکێ گرنگ گێرایە دناڤ جڤاکێ کوردی دا، هەڤگرتنا جڤاکی، ئاسایش و ناسنامەک بو جڤاکی پەیدا کرییە، ئەڤە د وەختەکێ دا کو دامودەزگایێن میری یێن بهێز نەبووینە ب ڤان رولا رابن. بەلێ پا ددەمێ نوکە دا، دگەل پەیدابوونە دامودەزگایێن فەرمی و پێشکەفتی و نوی، ئەرێ ئەم هێشتا پیتڤینە ب هەبوونا ڤان عەشیرەتا؟ ل ڤێ گوتارێ دێ هەوڵ دەین ڤێ پرسیارێ شلوڤە بکەین.
روڵێ مێژوویی یێ عەشیرەتان د ناڤ جڤاکێ کوردی دا:
د کەڤن دا، عەشیرەتێن کوردی وەک یەکەیێن سەرەکی یێن جڤاکی هەبوونا خو هەبوویە. عەشیرەتا نە بتنێ هەست ب ئینتیمایێ پەیدا کرییە، بەلکو ب کرداری ژی ب روڵەکێ سەرەکی رادبوو د ناڤ جڤاکی دا. وەک پەیدا کرنا رێکێن خو پاراستنێ، و چارەسەرکرنا ململانێ، و وەک یەکەیێت هەڤکارییا ئابووری ژی کاردکر. سەروک عەشیر، کو ب ئاغا دهاتە نیاسین، کەسایەتییەکا سەرەکی بوویە و بەرپرس بوو ژ باشی و خوشی و بەردەوامییا عەشیرەتێ. د هەمان دەم دا وەک ناڤەندگیر کار دکر دناڤبەرا ئەندامێت عەشیرەکێ و هێزێن دەرڤە، چ ئەو هێز عەشیرەتێن دی بن یان ژی دەولەت و ئیمپراتوریەت.
دەمێ دامودەزگایێن فەرمی یێن وەلاتی یێن بهێز نەبوون، عەشیرەتێن کوردی ئەو ڤالاهی د حوکمرانیێ و رێڤەبرنێ دا تژی دکر. دادپەروەری بەرجستە دکە ب رێکا ب جهئینانا نەریتێن کەڤن یێن چارەسەرکرنا ململانێ، نە ب رێکا چ یاسایێن دروست و رێکەفتن ل سەر هاتبیتە کرن. خۆشگوزەرانییا جڤاکی ژی ب ریکا پشتەڤانییا کومەڵی دهاتە کرن، دا کو وان کەسێن هەژار ژی تێر بکەن ل دەمێ پێتڤیاتییا وانا. د هەمان دەم دا، عەشیرەت وەک ئامراز دهاتە بکائینان بو خو پاراستنێ ژ نەیارێن دەرەکی، پارێزییا ئاسایشێ و چارەسکرنا شەر و ململانەیا ناڤخویی.
ڤەگوهاستن بەرەف جڤاکەکێ سەردەم و پێشکەفتی:
دگەل دامەزراندنا حکومەتا هەرێما کوردستانێ و ب فەرمی کرنا دامودەزگایێن میری، گەلەک ژ روڵێن عەشیرەت پێ رابوون نوکە ب رێکا پێکهاتەیێن حکومی دهێنە برێڤە برن. ئاسایش نوکە ب رێکا لەشکرێ فەرمی یێ هەرێما کوردستانێ و پولیسا دهێتە پاراستن. خۆشگوزەرانییا خەلکی ژی نوکە پتر و پتر ب رێکا پروگرامێت حکومەتێ ب رێڤە دچن. و ناکوکییا نەڤخویی و ناڤبەرا تاکە کەسان نوکە ب رێکا دادگەها دهێتە چارەسەر کرن. ئەڤ ڤەگوهاستنە ژ رێکێن کەڤن یێن رێڤەبرنا وەلاتی بو رێکێن نوی دگەل دروستبوونا حکومەتا هەرێما کوردستانێ و حەتا نوکە یا بەردەوامە. ئەڤ دامودەزگەهێن فەرمی، ب بەراورد دگەل عەشیرەتێ، تنێ بو خزمەتکرنا ئەندامێت گروپەکێ خەلکی نەهاتییە چێکرن، بەلکو بۆ برێڤە برنا شولێ هەمی هاوولاتییا بێ جیاوازی هاتییە چێکرن. بو بهێز کرنا هەستا ئیکەتییا نەتەوەیی و دادپەروەرییا جڤاکی هاتینە چێکرن.
هندەک خال بو پشتگیری کرنا دامودەزگایێن فەرمی:
راستە د سەردەمێ کەڤن دا عەشیرەتا روڵەکێ گرنگ دناڤ جڤاکی دا گێرایە، بەڵی پا د سەردەمێ نوکە دا ب هەبوونا رێکێن باشتر بو ب رێڤە برنا ژین و ژیارا خەلکی، ئەگەر هەر ل سەر سیستەمێ کەڤن بمینن دێ گەشەسەندنا وەلاتێ مە راوەستیت. دلسوزییا تاکە کەسان بو پێکهاتەیێن عەشائیری دبیت دگەل ئارەزوو و باشییا وەلاتی ب گشتی نە گونجیت، ببیتە ئەگەر کو دووبەرەکی و ناکوکی دناڤبەرا تاکە کەسان دا چێبیت.د هەمان دەم دا، پێکهاتەیێن زەڵام سالاری یا گەلەک ژ عەشیرەتان دبیت دگەل بنەما و یاسایێن یەکسانیێ و دیموکراسیەتێ نەگونجیت ئەوا کو مە دڤێت ل هەرێما کوردستانێ بەرجستە بکەین. دامودەزگایێن فەرمی گرنگن بو پشتەڤانی کرنا جڤاکەکێ ل سەر یەکسانیێ و دادپەروەریێ ئاڤا بیت. دامودەزگایێن فەرمی ل سەر بنەمایێت روونی و شەفافیەتێ هاتینە ئاڤاکرن و بو هەمی هاوولاتییا یا دیارە و وەکی ئێکە. ب رێکا راسپاردنا دامودەزگایێن فەرمی ب روڵێن کو بەرێ عەشیرەت پێ رادبوون، دێ شیێن کوردستانەکا ب هێز ل سەر بنمایێت دادپەروەرت و یاسا و دیموکراسییەتێ ئاڤاکەین.
روڵێ عەشیرەتان دناڤ جڤاکێ سەردەم و نوی دا:
دگەل ڤان هەمی تشتێن مە گوتین، ئەم نابێژن کو عەشیرەتا ب ئێک جاری چ خوجهـ د ناڤ جڤاکا کوردی یا نوی دا نینە. عەشیرەت دمینن بەشەکێ گرنگ یێ کەلەپوورێ جڤاکێ کوردی و ریشاڵێن جڤاکی دا. ئەو هەست کرن ب ناسنامێ و کومەڵێ یا کو عەشیرەت بەردەست دکەت دبیت تشتەکێ گەلەک بهادار بیت، د جیهانەکێ دا کو تێدا جیهانگیری و نویژەنکرن بوویە ئەگەر بهایێن جڤاکێن کەڤن و دابونەریتێن جڤاکی نەمینن. دگەل هندێ، روڵێ عەشیرەتان پێتڤییە روڵەکێ هێمایی، رەمزی وکەلتوری بیت، نەک رولەکێ کرداری د حوکمرانیێ و رێڤەبرنێ دا.
د ڤێرێ دا، بەرهنگاربوون د هندێ دایە کو هەڤسەنگی بهێتە کرن دناڤبەرا پاراستنا کەلەپوورێ عەشائیری و پێتڤیاتییا هەبوونا دامودەزگایێن فەرمی یێن بهێز. ئەڤە ژی رامانا هندێ ددەت کو پێتڤییە روڵێ عەشیرەتا دناڤ جڤاکی دا ب رێکەکا نوی بهێتە پێناسە کرن کو گرنگییا وان یا کەلەپووری بەرچاڤ وەربگریت و روڵێ وان یێ رەمزی زێدەتر نەدەتێ.
ل دوماهیکێ، سیستەمێ عەشائیری ل هەرێما کوردستانێ ددەمەکێ دا ب روڵەکێ گرنگ دناڤ جڤاکی دا رابوویە، بەلێ پا دگەل پێشکەفتنا رێکا ب رێڤەبرنا خەلکی و حوکمرانیێ هندەک دامودەزگایێن نوی ب گەلەک ژ ڤان روڵان رابوویە. ئەڤ دامودەزگایە ب شێوەکێ دروست تر و باشتر ب ڤی کاری رادبیت و بو خزمەتکرنا هەمی هاوولاتیێن وەلاتی بێ جیاوازی هاتییە. عەشیرەت دێ مینن بەشەکێ گرنگ یێ کەلتور و ناسناما کوردی، بەلێ پا پێتڤییە روڵێ وانا یێ جیاواز بیت د سەردەمێ نوکە دا و دویر بیت ژ حوکمرانیێ و رێڤەبرنا وەلاتی.
نڤیسەر: احمد مصطفى
ژێدەر:
- How the Kurds Are Modernizing Their Tribal Society - Al-Monitor
- The Role of Tribes in Kurdish Politics - Rudaw
- The Future of Kurdistan’s Tribal System - The Kurdish Globe