جڤاکناسی خاندنەکا زانستی یە بو جڤاکی، پەیوەندیێن ناڤبەرا تاکە کەسان دا و رەفتاری یە. ئەڤ زانستە هەولددەت بو تێ گەهشتنا چاوانییا سەرەدەری کرنا تاکە کەسان د ناڤ گروپا دا، و پێکهاتەێین جڤاکی دخینیت، دگەل پەیوەندیێن دناڤ بەرا دارمودەزگایێن میری. ب شيكارکرنا شێوازێت ژیانا جڤاکی و گهورینا جڤاکی، ئەڤ زانستە هزرێن بهادار دەربارەی ئەگەر و دەرئەنجامێن رەفتارێن مروڤا بەردەست دکەت. ئەڤ زانستە ب تنێ زانستەکێ تیوری نینە، بەلکو گەلەک پراکتیزەکرنێن کرداری ژی ب خوڤە دگریت کو گرێداینە ب چارەسەرکرنا کێشەیێت جڤاکی، ب تایبەت ل وان وەلاتێن د ئاستەکێ خراب یێ پێشکەفتنێ دا. ئەڤ گوتارە دێ بەحسی هندێ کەت کا جڤاکناسی چییە، بەشێن وێ چنە، چ ڤەدخینیت و گرنگییا وێ بو وەلاتێن د پێشکەفتنێ دا.
ئەرێ جڤاکناسی چییە؟
د بنیاتا خو دا، جڤاکناسی زانستەکە هەولددەت کو سروشتێ جڤاکان یێ ئالوز و لایەنێن وان یێت جیاواز تێ بگەهیت. جڤاکناس پشکنینا پێکهاتەیێن جڤاکی دکەت وەک خێزان، حکومەت، و سیستەمێ پەروەردێ، دبینیت کا چاوا ئەڤ پێکهاتە هاتینە دروست کرن، چاوا کار دکەن، و چاوا کاریگەری ل سەر تاکە کەسان و گروپان هەیە. ب رێکا خاندنا کارلێکا تاکە کەسان دگەل ڤان پێکهەتەیا، جڤاکناسی روناهیێ ددانیتە ل سەر وان هێزێت دبنە ئەگەرێ پێک ئینانا ژیانا مە و جڤاکی ب گشتی.
بەشێن سەرەکی یێن جڤاکناسیێ چنە؟
جڤاکناسی زانستەکێ بەرفرەهە، و گەلەک بەشان ب خوڤە دگریت، کو هەر ئێک ژ بەشان گرنگیێ ب لایەنەکێ ژیانا کومەڵی و جڤاکی دددەت. ئەو بەش ژی ئەڤەنە:
- تیورا جڤاکی: ئەڤ بەشە گرێدایە ب چێکرنا تیورا کو دیاردەیێن جڤاکی روون دکەن. تیورکارێن جڤاکی هەولددەن هندەک تێگەها ئاشکرا بکەن وەک هێز، ناسنامە، و گهورینا جڤاکی، دا کو چارچێوەکێ بەردەست بکەن بو روون کرنا چەوانیا کارکرنا جڤاکی ب گشتی.
- جڤاکناسییا کەلتوری: ئەڤ بەشە کەلتوری پشکنین دکەت و تێ گەهێن وێ وەک: بهایێن جڤاکی، باوەریێن جودا، نۆرمێن جڤاکی، و رەفتارێن جیاواز. چاوانییا چێبوون، بەلاڤ بوون و تێ گەهشتن ب رامانێن کەلتوری دخینیت.
- جڤاکناسییا ئابووری: جەختێ ل لایەنێن ئابووری ژ جڤاکی دکەت. چاوانییا کاریگەرییا پێکهاتەیێن جڤاکی، پەیوەندیێن جڤاکی، و دامودەزگایێن میری ل سەر لایەنێن ئابووری یێن بەرهەمئینان، دابەشکرن وبکارئینانێ دخینیت.
- جڤاکناسییا سیاسی: پەیوەندییا جڤاکی ب سیاسەتێ شیکار دکەت. بنەمایێن هێزا سیاسی، رولێ دەولەتێ، و ڤەلڤینێت جڤاکی ڤەدخینیت.
- جڤاکناسییا پەروەردێ: چاوانییا کاریگەریا دامودەزگایێن پەروەردێ و خاندنێ ل سەر ب کومەلایەتی کرنا تاکە کەسان، لڤینا جڤاکی، و نەیەکسانییا جڤاکی دخینیت. دیتنەکا زانستی بو کاریگەریا سیستەمێ پەروەردێ ل سەر نۆرم و بهایێن جڤاکی بەردەست دکەت.
- جڤاکناسییا پزیشکی: جەختێ ل رەهەندێن جڤاکی یێن ساخلەمیێ، نەساخیێ، و سیستەمێ ساخلەمی دکەت. پشکنینا کاریگەریا هندەک فاکتەرا وەک چینا جڤاکی، نەژاد و رەگەز ل سەر دەرئەنجامێن ساخلەمییا کەسان و دەست کەفتنا خزمەتێن ساخلەمی دکەت.
- جڤاکناسییا ژینگەهێ: ئەڤ بەشە کارلێکێ ناڤبەرا جڤاکی و ژینگەهێ دخینیت، بابەتێن وێ ژی وەک دادپەروەییا ژینگەهی، شیانا بەردەوامیێ، و کاریگەریێن جڤاکی یێن گهورینێن دناڤ ژینگەگێ دا چیدبن.
- تاوانزانی: تاوانێ دخینیت، ئەگەرێن وێ، و کاریگەریێن جڤاکی یێت تاوانێ. ڤەکولینا ل سەر فاکتەرێن جڤاکی یێت کو دبنە ئەگەرێ رەفتارێن تاوانێ و کا جورێن جودا یێن سزایێ وچاکسازیێ چەند کاریگەرن د نەهیلانا تاوانێ دا.
جڤاکناسی چ ڤەدخینیت؟
جڤاکناسی هندەک تشتا وەک دامودەزگایێن جڤاکی، ب کومەلایەتی کرن، نەیەکسانییا جڤاکی، گهورینا جڤاکی، و رەفتارێن کومەڵی و گەلەک یێن دی دخینیت.
گرنگییا جڤاکناسیێ بو وەلاتان چییە؟
جڤاکناسی یا گرنگە ب تایبەتی دناڤ وەلاتێن کو د ئاستەکێ خراب یێ پێشکەفتنێ دا، چنکی دشێت هندەک ئامرازا بەردەست کەت بو تێ گەهشتن و چارەسەرکرنا کێشەیێن جڤاکی یێن ئالوز و گرنگ، وەک ب شێوەی ل خارێ دیار:
- تێ گەهشتن ب کێشەیێن جڤاکی: وەلاتێن کو هێشتا یێ د پێشکەفتنێ دا گەلەک کێشەیێن جڤاکی ل هەمبەر هەنە، وەک فەقیری، نەیەکسانی، و نەبوونا سیستەمەکێ ساخلەمی یێ باش. جڤاکناسی چارچوڤەکێ بەردەست دکەت بو تێ گەهشتنا ڤان کێشەیان ب هویری، ژ لایەنێن وان یێن جڤاکی، ئابووری و کەلتوری.
- هاندانا گهورینا جڤاکی: دیتن و هزران ل سەر چاوانیا رویدانا گهورینێ بەردەست دکەت، کو هاریکارییا سیاسەت مەدارا و چالاکێن جڤاکی دکەت بو دانانا ستراتیجیێن باشتر بو گهورینێ.
- باشتر کرنا سیستەمێ پەروەردێ: ب ریکا خاندنا روی و لایەنێن جڤاکی یێن جودا یێن سیستەمێ پەروەردێ، جڤاکناس دشێن پشکدار بن د باشتر کرنا سیستەمێ پەروەردێ و دەرئەنجامێن وێ دا، ب رێکا هزرکرنێ د ب دەست ڤە ئینانا دەرفەتێن خاندنێ، کوالیتی، و دادپەروەری یێ دا.
- پشتەڤانییا سیاسەتا گەشەسەندنێ: جڤاکناس رولەکێ گرنگ دگێرن د نڤیسین و ب جهـ ئینانا سیاسەتا گەشەسەندنا وەلاتان دا ل سەر بنەمایێت رێکخستی و زانستی، ب پشت راست کرنا کاریگەری و شیانێن بەردەوام بوونا ڤان سیاسەت و پلانا.
- هزرکرن د نەیەکسانیێ دا: جڤاکناس ئامرازان بەردەست دکەن بو شیکارکرن و هزرکرنێ د نەیەکسانییا جڤاکی دا، ب رێکا گەنگەشەکرنا ئەگەرێن وێ یێت کویر.