دەمێ بەحسی جڤاکێن پێشکەفتی دهێتە کرن پتر هزرا خەلکی ل تشتێن سەرڤە سەرڤە و دیار بۆ چاڤا دچیت، ئانکو ب درستاهی ب رامانا پێشکەفتنێ ناگەهن. ژبەر هندێ ژی دێ ل ڤێ گوتارێ دیارکەین کا ب چ رێک دشێن بێژن کو ئەڤ جڤاکە یێ پێشکەفتییە یان نە، ئانکو چ بنەما بۆ پێشکەفتنێ هەنە؟ ئەڤ بنەمایە ژی دبنە دوو جور، بنەمایێن دیار بۆ چاڤی و ئاشکەرا، و بنەمایێن کویر ل ناڤ جڤاکان دا و زوی ب زوی دیار نابن.
بنەمایێن ئاشکەرا:
شیانێن هەر جڤاکەکێ بۆ دابیکرنا پێدڤیێن سەرەکی یێن تاکەکەسان ب خۆڤە دگریت، وەک خارن، دەرمان، ئاڤ، جهێ نێشتەجێبوونێ و ئاسایش. ئانکو ب شیانێن جڤاکی بۆ پەیداکرنا سەقامگیرییێ، و بەردەوامبوونا جڤاکی ڤە گرێدایە. پشتی هنگێ ژی دچیتە ناڤ خانەیا ئاڤاکرنێ، پیشەسازی، و چاندنێ ژی. بەلێ ئەڤ بنەمایێن هوسا ئەگەر هزرا خۆ بکەین ل سەر چ پشتبەستنێ دکەن؟ و چاوا چێدبن؟ ل ڤێرێ رۆلێ بنەمایێن کویر دهێت.
بنەمایێن کویر:
کومەکا ڤەدیتنا و هزرانە دەربارەی ژیانێ، کو دبنە ئەگەرێ پێشکەفتن یان پاشکەفتنا هەر جڤاکەکێ. ئەڤ ڤەدیتنە دبنە ئەگەر بیروبوچوون و کریارێن جڤاکی بەرەف پێشکەفتنێ ڤە بچن، و رامانێ ددەتە ڤێ پێشکەفتنێ. بۆ نموونە دیتنا جڤاکی بۆ مرۆڤی، کو هەمی کرێارێن جڤاکی دەربارەی مافێن مرۆڤی، و بنەما وبهایێن مرۆڤی ڤە گریدایە. ئانکو هزرا جڤاکی ل سەر بهایێ ڤی مرۆڤی وەک تاکەکەس، دویر ژ هەر پولینکرنەک یان ناڤەک یان ناسنامەکا دی، دبیتە ئەگەر گەلەک ژ کرێارێن جڤاکی دگەل هەر تاکەکەسەک بهێنە دیارکرن.
ئەڤ هزروبیر وبهایێن جڤاکی و ڤەدیتن و بەرێخودانا تشتا ب گشتی هەشت ڤەدیتنا بخۆڤە دگریت: دیتنا جڤاکی بۆ مرۆڤی، بۆ سروشتی، بۆ زانستێ، بۆ رۆژا دوماهیکێ، بۆ دەمی، بۆ کاری، بۆ ناڤخویا جڤاکی، و بۆ جڤاکێ دەرڤە. ئەڤ بهایێن گرنگ و هزروبیر و دیتنێن تشتا بنەمایێن کویر یێن پێشکەفتنا جڤاکی یە، کو دێ ب هویر تر ژی بەحس کەین.
کلیلا ئێکێ: دیتنا جڤاکی بۆ مرۆڤی:
ئانکو دا کو جڤاک یێ پێشکەفتی بیت، یان ژی هەر چ نابیت شیانێت پێشکەفتنێ هەبیت، پێدڤییە دیتنا جڤاکی بۆ سروشتێ مرۆڤی یێ دروست بیت، و کو مرۆڤ دگەل باشی و خرابیێن وی، جهێ رێزگرتنێ و تەکریمێ یە، وەک خۆدێ دبیژیت: (ولقد کرمنا بنی ادم)، هەر وەسا مرۆڤ وەک سەرکردە بۆ ڤێ جیهانێ هاتییە چێکرن، وەک خۆدێ دبێژت: (واستعمركم فيها)
ل بن ڤێ کلیلێ مافێن مرۆڤی هەنە و یاسا و سیستەمێن جڤاکی بۆ پاراستنا ڤان مافان، ژلایێ سیاسی، ئابووری، جڤاکی و یاسایی ڤە.
کلیلا دووێ: ڤەدیتن بۆ سروشتی و گەردوونی:
ل ڤێرێ ژی پێدڤییە بەرسڤا پسیارەکێ دهێتە دان، ئەرێ پەیوەندییا مرۆڤی ب سروشتێ دەوربەر چییە؟ ئەرێ پەیوەندییا خاندنا ڤی سروشتی یە و لیگەریانا زانستێ تێدا؟ و تێگەشتنا یاسایێن سروشتی؟ یان ژی هەما تنێ دێ تێدا ژی و مری و تو چ ل سەر نزانی؟
کلیلا سیێ: ڤەدیتن بۆ زانستێ:
جڤاک یێن هەین بۆ تێگەشتنا جیهانێ پشتبەستنێ ب سحر و جادوو و خورافاتا دکەن، هندەک ژی پشتبەستنێ ب هندەک زانستێن مێژوویی یێن بێ بەرهەم، هندەک ژی پشتبەستنێ ب ئیلهامێ دکەن، هندەک ژی پشتبەستنێ ب زانستێن تاقیکرنێ و زمانێ ژامارا و ئامارا دکەن. ئەرێ جڤاک بۆ تێگەهشتنا نهێنیێن جڤاکی چەند ب میتۆدێن زانستی ڤە گرێدەت؟ چەند ب رێکا تاقیکرنێ و ئامار و زمانێ ژمارا هەولا زانستێ دکەت؟
کلیلا چارێ: ڤەدیتن بۆ رۆژا دوماهیکێ:
تێگەهێ رۆژا دوماهیکێ و ژیانا بەردەوام و سزا و خەلاتکرن کاریگەرییەکا مەزن هەیە ل سەر پێشکەفتنا هەر جڤاکەکێ. ئەرێ ئاخفتنا ئایینی ل ناڤ جهێن ئایینی و ژلایێ کەسێن ئایینی ڤە خەلکی بەرەف چ دبەت؟ و بەرێ وانا ددەتە کیرێ؟ بەرەف رەوشت و باشیێ دبەت؟ و ئایینی بۆ خزمەتکرنا جڤاکی و هاندانا پێشکەفتنێ بکاردئینیت؟ یان ژی هەر چ مفا بۆ نینە؟ یان ژی بەروڤاژی بۆ خرابیێ دبەت؟
کلیلا پێنجێ: ڤەدیتن بۆ دەمی:
ئەرێ پەیوەندییا جڤاکی ب دەمی چییە؟ ل دەف هندەک جڤاکان دەم وەک بارگرانیەکە تنێ دڤێن ژێ خلاس بن. ئەرێ تاکێن جڤاکی چاوا دەمێ خۆ یێ شەڤێ بکاردئینن؟ چاوا دەمێ خۆ ل بیهنڤەدانا بکاردئینن؟ چاوا دەمێ خۆ ل جهێ کاری دمەزێخن؟ دەمێ بەرهەمهێنەر یێ کو ژدل کاریگەری هەبیت ل ژیانا هەر تاکەکێ جڤاکێ چەندە؟
کلیلا شەشێ: دیتن بۆ کاری:
ئەرێ جڤاک کاری چەند ب بها ددانیت؟ و چ دشێن ژ کارێ خۆ بەرهەم بینیت؟ ئەرێ جڤاک دشێت پێداویستیێن خۆ ل ناڤخۆ ب کارێ خۆ بەرهەم بینیت؟ یان نە؟ ئەرێ کار وەک بەرپرسیارەتی دهێتە دیتن؟ و سزا و خەلات ل سەر هەیە ل ناڤ جڤاکی؟ یان ژی هەر گرنگی بۆ نینە؟
کلیلا حەفتێ: ڤەدیتن بۆ جڤاکێ ناڤخۆیی:
ئەرێ تاکێن جڤاکی چاوا ئێک و دوو دبینن؟ یەکسانی ناڤبەرا تاکێن جڤاکی یێن ژ نەتەوە و ئایین و ناسنامەیا جیاواز هەیە؟ رێزگرتن بۆ ئێک و دوو هەیە؟ باشی دگەل ئێک و دوو دکەن؟ یان بەرۆڤاژی، چ رێز بۆ ئێک نینە وتنێ کێشە و شەر ل ناڤ جڤاکی ناڤبەرا وان دا پەیدا دبیت؟
کلیلا هەشتێ: ڤەدیتن بۆ جڤاکێن جیاواز:
ئەرێ جڤاک چاوا کەسێن دەرڤە و جیاواز دبینیت؟ سروشتنێ ڤی پەیوەندیێ چییە؟ باشی و رێزگرتنە؟ یان ژی شەر وپێکدادانە؟ ئەرێ بهایێن ئاشتی و هەڤکاریێ هەیە؟ یان ژی ل سەر بنەمایێن بێ رێزیێ و شەر و کوشتنێ دهێتە ئاڤاکرن؟
دەرئەنجام
ل دوماهیێ، هەر جڤاکەک ئەڤ هەشت کلیلە ب شێوەکێ دروست تێدا جهێ خۆ بگرن، دێ بیتە ئەگەر جڤاک بەرەف پێشکەفتنێ بچیت. ئەرێ چەند ژ ڤان بنەما و بهایێن پێشکەفتنا جڤاکان ل ناڤ جڤاکێ مە باشن؟ کیشک ژ وان د ئاستەکێ خراب دانە؟ ئەرێ ئەم دشێن چ بکەین دا باشتر بیت؟ سوپاس بۆ خاندنێ و هیڤیا مفایی.
نڤیسەر: احمد مصطفى
ژێدەر: كتاب التصورات الكبرى والتقدم الاجتماعي، الدكتور جاسم سلطان.