سیستەمێ سیاسی ئێکە ژ چەندین بەشێن دی یێن جڤاکی کو ب رولێ پاراستنا مالانا وەلاتی دکەت و سەقامگیریێ ب بەردەومی. ئەرێ سیستەمێ سیاسی چاوا کار دکەت؟ پێکهاتە و پێنگاڤێت کارکرنا ڤی سیستەمی ل هەر وەلاتەکێ چنە؟ و چ جیاوازی هەیە دناڤبەرا کارکرنا ڤی سیستەمی ل وەلاتێن پێشکەفتی و پاشکەفتی دا هەیە؟ دێ ل ڤێ گوتارێ ب هویری ڤان پسیارا شلوڤە کەین.
رێکا بکارهاتنا رێکخستییا سیاسی:
رێکخستییا سیاسی ژ چەند پێنگاڤەکا پێک دهێت، ئەو ئەڤەنە: پێکهاتەیێن سیاسی، کارلێکێن سیاسی، بریارێن سیاسی، هەلسەنگاندن و پێداچوون، دەنگدان.
1. پێکهاتەیێن سیاسی
کومەکا یاسایا و میکانیزما و دامودەزگەها یا کو پرۆسيسا بریاردانێ رێکدئێخیت، و پرسەیێن گشتی یێن هەر جڤاکەکێ برێڤە دبەت.
2. کارلێکێن سیاسی
کو پێکئینانا حکومەتێ ب خوڤە دگریت دگەل دەبەشکرنا دەستهەلاتا و چەسپاندنا یاسایا و سیاسەتێن گشتی.
3. بریارێن سیاسی
ئەڤە ژی کومەکا پروسیسایە کو ل دووماهیکێ ب کومەکا بریاران کاریگەریێ ل سەر ژیانا خەلکی یا روژانە دکەت ب شێوەکێ راستەوخو. نموونە ل سەر هندێ بودجەیا پەروەردێ و دەرفەتێن کاری و یەکەیێن نیشتەجێبوونێ. بازرگانی و ساخلەمی و پروژەیێن ژێرخانەیی. باج و مەزاختن و جەنگ و شەر کەتن… هتد
4. هەلسەنگاندن و پێداچوون
ئەو بریارێب دهێنە دان جڤاک کارلێکێ دگەل دکەت، یان دێ ئرڤ بریارا سەرکەفتنێ د بجهـ ئینانا پێتڤیاتیێن خەلکی ئینیت و دێ خەلک پتر ژ حکومەتا خو رازی بیت، یان ژی سەرکەفتی نابیت و دێ پتر خەلک پێ نەرازی بن.
5. دەنگدان
دناڤ سیستەمێن دیموکراسی دا ئەڤ نەرازی بوونە دێ بیتە داخازی و ئەڤ داخازییە ژلایێ پارتێن سیاسی یێن ئۆپۆسزیون دهێنە وەرگرتن و دکەتە پلان بو خو پێ بچیتە ناڤ دەنگدانێ دا و خو پێ نیشان بدەت دا کو دەنگێ خەلکی ب دەست خو ڤە بینیت.
- ل دەمێ پارتەک سیاسی سەرکەفتنێ دئینیت و دبیتە نینەر بو خەلکی، دێ حکومەتێ پێکئینیت و ئەڤ پروسیسا سەروشنی ڤە دەسپێدکەتە ڤە. بریار جارەکا دی دهێنە ب جهـ ئینان کو کاریگەری ل سەر خەلکی هەبیت و خەلک کارلێکێ دگەل دکەن و هوسا.
- ئەگەر خەلک رازی بیت دێ حکومەتا خو هێلیت ل جهی، کەنگی ژی نەرازی بوو دێ حکومەتەکا دی دانیتە شینێ.
ئانکو رێکخستییا سیاسی
- رێک تێدا هەیە دەربرینێ ژ عیجزیێ و نەرازەمەندیێ بکەت ب رێکا هەلسانگاندن و پێداچوونێ و دەنگێ جەماوەری ل دەنگدانێ.
- دەنگدانێن دیموکراسی ژی ب بەردەوامی هەلبژاردەیێن نوی بێک دئینیت کو شیانان ددەتە جڤاکی دەربرینی ژ داخازیێت خو بکەت و هەست ب گەشبینیێ بکەت کو دەرفەت یا هەی گهورین بەرەف باشتر رویبدەن.
وەلاتێن نە دیموکراسی:
ئەو وەلاتێن چ رێکا کارکرنا سیاسی یا ساخلەم نەبیت، کاروبار ب رێکەکا جیاواز دچن:
ل دەمێ داخازیێت خەلکی دکەڤنە سەر ئێک و چ رێک نینن پێ دەربرینێ ژێ بکەن و بگەهیننە جهێ بریاردانێ ب رێکا دەنگدانا پاقژ و بێ فێلبازی و چ شیان نینن حکومەتا خو بگهوریت. ب رێکا رویدانێن بومبەبارانی یێت باش نەهاتینە خواندن ئەو داخازیە دەربرێنێ ل دووماهیکێ ژ خو دکەن. ئان دێ جڤاک ب خوڤە پەقیت یان ژی دێ ب سەروچاڤێت حکومەتا خوڤە پەقیت.
پروسێسا دیموکراسی
رێکەکە بو دانانا پروسێسەکا ساخلەم و هێمنانە بو برێڤەبرنا داخازی و نەرازەمەندییا خەلکی ب شێوەیێن بێ توندوتیژی. کو تێدا جڤاک دشێت بەرگریێ ل خو بکەت ل دژی خراب سەرەدەری کرنا هەلبژادەیان دگەل جڤاکی، ئەگەر خەلک هوشمەند بن ب باشییا خو و دەربرینێ ژ خو بکەن ب رێکا دامودەزگایێن سڤیل یێن ناڤ جڤاکی دا هەی. ئەڤ پێکهاتەیا دیموکراسی یا دیار رەوشەنبیریەکا جڤاکی یا گشتی دبیتە ئەگەر بو دیاربوون و سەرکەفتنا پروسەی.
جڤاکێ پێشکەفتی (حکومەت و خەلک):
هشیاری هندێ یە کو رێکێن دی یێن گهورینێ یین نەدیموکراسی مەترسیدارن وکەسێ نەڤێت ل وان رێکا بچئت.
جڤاکێ پاشکەفتی
ئەوە یێ کو ژ ئامرازێن جەماوەری یێن دەربرینێ ژ داخازییا خو ددەتە پاش، و رێکەکا دی هەلدبژێریت کو ل دووماهیکێ نەچاری ئێک ژ ڤان هەردوو تشتا دبیت:
- پەقینەکا جڤاکی یا نە پێشبینی کرى.
- یان ژی حکومەت توندوتیژیێ بکاردئینیت بو راوەستاندنا پەقینا جڤاکی.
ل دووماهیکێ، سیستەمێ سیاسی رێکەکا تمام یا کارکرنێ یە کو نەرماتیێ ددەتە جڤاکی کو بەردەوام بیت و دەربرینێ ژ داخازی و عێجزییا خو بکەت. ئەگەر ئەڤ رێکە بەردەست نەبوو دبیت ل دووماهیکێ جڤاک ب جوڤە بپەقیت، و رەوشەنبیریا دیموکراسی باشترین رێکە دا کو جڤاک بشێن مانا خو و سەقامگیریا خو بپارێزن.
نڤیسەر: أحمد مصطفى
ژێدەر: برنامج البناء الثقافي، مؤسسة رؤية للفكر