دێ چاوا شێی جیهانێ هەمیێ داگیرکەی؟ زانستێ جیۆپۆلیتک بەرسڤێ ددەت

 جیۆپۆلیتیک زانستەکە کاریگەریێت جیوگرافیێ (یا مروڤایەتی و فیزیکی) ل سەر سیاسەتا ناڤدەولەتی دخینیت. پشکنینا چاوانیا کاریگەریا ڤالاهیێت جیوگرافی، جهـ، و سەرچاوە ل سەر ستراتیجیێت کو وەلات و دەولەت بجهـ تینن ل سەر ئاستێ ناڤدەولەتی. جیۆپۆلیتیک توخم و هزر و تیورێن زانستێن جیوگرافی، مێژوو، و سیاسەتمەداری کوم دکەت دا کو لایەنێن بۆشایی د هێزا سیاسی دا تێ بگەهیت دگەل کا چاوا دەولەت و قەوارە یێن دی دناڤ سیاسەتا ناڤدەولەتی دا کار دکەن.

ژمارەکا بیردۆز و تیۆرێن سەرەکی دناڤ جیۆپۆلیتیکێ دا سەرهلداینە، هەر ئێک دیتنەکا جیاواز دەستنیشان کرییە بو چاوانیا چێکرنا کاریگەرییا ناڤدەولەتی و کونتروک کرنا وەلاتان. ئەڤ گوتارە هندەک ژ گرنگترین بیردۆزێن ڤی زانستی روون دکەت دگەل کا چاوا ئەڤ بیردۆزە بەرسڤا پرسیارا چاوانیا داگیرکرنا جیهانێ هەمیێ جاب ددەت.

تیورا ناوچەیا دلی:

تیورا ناوچەیا دلی ژ لایێ هالفورد ماکیندەر ڤە هاتییە دانان، کو دبێژت ناوچەیا دلی ژ جیهانێ، کو بەشین ناڤەرستێن ئاسیا و ئۆرۆپا بخوڤە دگریت، کلیلەکێ سەرەکی یە بو کونترول کرنا جیهانێ. ماکیندەر دیتیە کو کی کونترولا روژهەلاتا ئۆرۆپا بکەت دێ هەمی نوچەیا دلی کونترول کەت، و کی ناوچەیا دلی کونتروک دکەت دێ گزیرتەیا جیهانی داگیر کەت(کو ژ ئاسیا، ئۆرۆپا و ئەفریقیا پێک دهێت)، و کی گزیرتەیا جیهانی داگیر کر دێ دونیایێ هەمیێ کونتروک کەت. 

ل دویف ڤێ بیردۆزێ داگیرکرنا دونیایێ ب کونترول کرنا ناوچەیا دلی دەسپێدکەت، کو ژ هندەک بەشان ژ ئۆرۆپا روژهەلات وناڤەندا ئاسیا پێک دهێت. کونتروک کرنا ناڤچەیا دلی دێ شیانان دەت کو کاریگەری ل سەر ناوچەیێن دەوربەر ژی بکەت و هێزەکا ناڤدەولەتی بیت، کو ل دووماهیکێ بشێت کونتروکا هەمی جیهانێ بکەت. ستراتیجیێن کونترول کرنێ دبیت ب دانانا هێزەکا سەربازی ل روژهەلاتا ئۆرۆپا یان ژی ب چێکرنا هەڤپەیمانیان یان ژی ب کونتروک کرنا رێکێت ڤوگوهاستنا ووزە و کەلوپەلان بجهـ بهێت.

تیورا ناوچەیا سنووری: 

ئەڤ تیورە ژلایێ نیکۆلاس سپایکمان هاتییە دانان ل چلێت چەرخا بووری، و بەرهنگارییا تیورا ناوچەیا دلی دکەت و دبێژت کو ناوچەیین ل سەر زەریا و دەریایا ل سنوورێن دەوربەرێ ئاسیا و ئۆرۆپا دگرنگن. سپایکمان دبێژت کو کلیلا هێزا ناڤدەولەتی یا د هندێ دا کا چەند دشیان دایە ڤان ناوچەییت تێر ژمارەیا مروڤا و ئابوور پێشەفتی کونتروک بکەی. کو ئەو ناچە ژ روژئاڤایا ئۆرۆپا و روژهەلاتا ناڤین و باکور و روژهەلاتا ئاسیا.

ب دیتنا ڤێ تیورێ، داگیرکرنا جیهانێ پێتڤی ب کونترول کرنا ناوچەیا سنووری هەیە. ئەڤە دبیت ب رێکا هێزا سەربازی، و پێشەنگییا ئابووری، و هەڤپەیمانیێن ستراتیجی بجهبهێت. ئەگەر دەولەتەک دڤێت جیهانێ داگیرکەت پێتڤییە جەختێ ل ب دەست ڤە ئینان و پاراستنا کاریگەریێ ل سەر ناوچەیا سنووری بکەت، ب رێکا هێزەکا دەریایی، دانانا بەرگایێت سەربازی و پێکئینانا رێککەفتنێت ئابووری و سیاسی دگەل گرنگترین دەولەتێت ڤی ناوچەی.

تیورا هێزا دەریایی:

هاتییە دانان ژلایێ ئەلفرێد تایر ماهان ڤە ل دووماهیکا چەرخێ 19، ئەڤ بیردۆزە جەختێ ل گرنگییا پێشەنگییا دەریایی بو کونتروکرنا جیهانێ. ماهان دبێژت کو کونتروک کرنا دەریایا ب رێکا هێزەک یا دەریایی سەربازی و دەریایی بازرگانی دێ شێی رێکێن بازرگانیێ پارێزی و هێزەکا سەربازی بەڵاڤ کەی و کولونییا (مستعمرات) ل جهێن دویر چێکەی.

تیورا هێزا دەریایی دبینت کو داگیرکرنا جیهانێ ب  رێکا پێشنگییا هێزێن دەریایی دهێتە کرن و کونروک کرنا رێکێن بازرگانیێ یێن ل ناڤ دەریایا دچن. پێتڤییە دەولەت هێزەکا دەریایی یا ترسناک چێکەت بشێت پێ کونتروکا زەریایێت جیهانێ بکەی، دا کو بشێت رێکێت خو یێت بازرگانیێ بپارێزێت، و ل هەمان دەم رێگرا بێخیتە رێکێت دی یێت بازرگانیێ. 

تیورا هێزا هەوایێ :

ئەڤ تیورە ل دەسپێکا چەرخێ 20 هاتییە دانان ژلایێ گویلیۆ دۆهێت و بیلی میشێل و دبێژت کو پێشەنگی د هێزا هەوایێ دا دبیت فاکتەرێ یەکلاکەر بو شەران بیت. د هزرا ڤێ تیورێ دا کو ئەگەر دەولەتەک هەوا کونترول کر دشێت رێگرێت هەرجار یێت دکەڤنە بەر ل سەر عەردی و دەریایێ ببوریت، و ب شێوەکێ راستەوخو دشێت ژێرخانەیا وەلاتان یا پیشەسازی و مەدەنی بکەتە ئارمانج. 

دا کو وەلاتەک بشێت جیهانێ داگیرکەت، ئەڤ تیورە جەختێ ل گرنگییا هێزا هەوایێ دکەت بو هندێ. ئەڤە ژی چێکرنا هێزەکا سەربازی هەوایێ ب خوڤە دگریت کو دشێت بومبەبارانێن ستراتیجی یێن مەودا درێژ بکەت، و ب ئەرکێن هەوایێ یێن سەربازی رابیت، کو بشێت هێزا خو بگەهینیە هەر جهەکێ ل جیهانێ د دەمەکێ کورت دا. کونتروک کرنا هەوایێ دشێت هەر مەترسیەک ل سەر وەلاتی ب راوەستینت و د هەمان دەم دا ژێرخانەیا ئابووری و پیشەسازی یێ وەلاتێن نەیار ب ساناهی خراب کەت.

تیورا سیستەمێ جیهانی:

ئەڤە ژلایێ ئیمانویل وۆلرشتاین ڤە هاتە دانان ل حەفتیێت چەرخێ بووری، گرنگیێ ب داینامیکیا جڤاکی و ئابووری یێ سەرمایەداریێ ددەت. جیهانێ دابەش دکەت بو دەولەتێن نافکی، دەولەتێن نیڤ سنووری، و دەولەتێن سنووری، کو تێدا دەولەتێن نافکی دەولەتێن کەد و زەحمەتی و سەرچاوەیێن هەردوو جورێن دی یێن دەولەتا دخوت. ئەڤ تیورە پێشنیار دکەت کو هێزا ناڤدەولەتی ب پێشەنگییا ئابووری و شیانێن کونترول کرنا بەهەمئینان و تورێن بازرگانی یێن جیهانی دهێتە دەستنیشان کرن.

ئەڤ تیورە دبینت کو داگیرکرنا جیهانێ ب پێشەنگییا ئابووری و کاریگەری ل سەر بەرهەمئینانا جیهانی و تورێن بازرگانیێ دەسپێدکەت. دەولەت پێتڤییە هەول بدەت کو خو بگەهینیت ب ناسناڤێ دەولەتێن نافکی، دا کو بشێت کونترولا دەولەتێن سنووری بکەت. ئەڤە ژی ب رێکا رێککەفتننامەیێت بازرگەنی، وەبەرهێنان، و کونترول کرنا پیشاسەزییا تشتێن گرنگ. ستراتیجیێت دەولەت دشێت بکاربینیت بو هندێ ژی وەک ڤانا: زێدە کرنا پشت بەستنا دەولەتێن سنووری ب رێکا دەینا، دەستکاری کرن د رێکێت بازرگانیا جیهانی دا، و بکارئینانا کومپانیێت مەزن یێت ناڤدەولەتی بو چێکرنا کاریگەریێ. ب رێکا کونتروک کرنا چوون و هاتنا پارەی، سەرچاوەیان و تیکنولوجی، دەولەت دشێت داگیرکرنا خو بو جیهانێ پێشبێخێت و بەردەوام کەت.

 

دگەل هەر بیردۆزەک و تیورەکا جیوپۆلیتیکی، دیتنەکا جیاواز و سەرنج راکێش بو هێزا ناڤدەولەتی و داگیرکرنا جیهانێ هەیە، هەمی ژی گرنگییا کونترول کرنا ستراتیجی یێ عەرد، سەرچاوە و شیانان دیار دکەن. چ ب رێکا عەردی، دەریایی، هەوایێ، شیانێر ئابووری یان ژی تێکەلەیەک ژ ڤان تشتا، ئەڤ تیورە رێکێن جیاواز بو چێکرنا کاریگەریێ و کونتروک کرنا گورەپانا ناڤدەولەتی دیار دکەن. هەرچەندە د جیهانا ئەڤروکە یا ئاڵوز و پێکڤە گرێدای، رێکەکا تێکەل کو پێکهاتان ژ گەلەک تیورا پێکڤە پێتڤییە بو بەریخودانێ ل بەرهنگاری و دەرفەتێن جیهانا نوکە پێتڤییە.

ئەرێ ئەگەر هێزەک دڤێت د جیهانا ئەڤروکە دا کارگەرییکا ناڤدەولەتی هەبیت، کیشک تیور (ئێک یان پتر) زێدەتر پێتڤینە؟ 

نڤیسەر احمد مصطفى

ژێدەر :

•   The Geographical Pivot of History by Halford Mackinder
• The Geography of the Peace by Nicholas Spykman
•  The Influence of Sea Power upon History by Alfred Thayer Mahan
• The Command of the Air by Giulio Douhet
•  The Modern World-System by Immanuel Wallerstein