پسیارێن فەلسەفێ یێن مەزن، ماددە (فیزیک)، پشتی ماددەی (میتافیزیک)، ڕەوشت، و مەعریفە. ئەڤ پسیارە د بابەتەکێ بوری دا مە بەحس کربوو و ئەم گەهاندن وی پسیاری ئەرێ کا ئەم دێ چاوا شێین عەقلی رێکئێخین؟ و بەرهەڤ بکەین بۆ بەرسڤدانا هەر پسیارەکێ، و هەر وەسا دیارکرنا درستی یان خەلەتییا هەر پێزانینەکێ کو بگەهیتێ د باشترین شێوە دا.
بەرسڤ ژی بێ گومان ب رێکا هزرکرنا رەخنەیی یە. لێ دێ ل ڤێ گوتارێ بەحسی بابەتەکێ کەین کو گرنگە بهێتە زانین دا کو هزرا رەخنەگر ل نک مە باشتر بیت، ئەو ژی لوژیکا شێوەیی (المنطق الصوري). لوژیکا شێوەیی ژی 5 ستوین هەنە، ئەو ژی ئەڤەنە: گوتن (کو دبیت یێ درست بیت یان یێ خەلەت بیت)، مەودایێ گوتنێ (کا چ بخۆڤە دگریت و هەتا چ ڕادە)، کەیس (کو دبیتە جهێ گەنگەشێ)، بابەت وجهێ گەنگەشێ، و پێناسە. دبیت ئەڤە نوکە بۆ تە بێ ڕامان بن، لێ پشت راست بە ل دوماهیکا گوتارێ دێ تە هزرەک باش ل سەر هەر ئێک ژ وانا هەبیت. دێ پتر بەحسی هەر ئێک ژ ڤانا هێتە کرن دگەل نموونا دا کو باش روون بن.
ئێک: گوتن
هەر گوتنەک یان رستەیەک بهێتە دەربڕین کو ببیتە جهێ هەلسەنگاندنێ کا یا درستە یان درست نینە دبیتە گوتن بۆ هندێ هزرا ڕەخنەگر ل سەر بجهـ بینن. نموونە: یاریکەرەک ل یارییا تەپا پێ دا تەپە کرە ناڤ گولێ دا، ژبەر هندێ ژی دادڤانی گوت: «گول یێ درستە». ئەڤە ژی ئاخفتنەکە دبیتە جهێ هەلسەنگاندێ، ئانکو یێ هاژێ هەبیت دێ هزرا هندێ کەت کا ژدل گول یێ درستە یان نە.
دوو: مەودایێ گوتنێ
هەر ل ناڤ وێ یارییا تەپا پێ دا، گەلەک گول هاتنە کرن. ل ناڤ جەماوەری ئێکی گوت «گولەک جوان هاتە کرن» و ئێکێ دی گوت «هندەک ژ گولێن هاتینە کرن جوانن» و ئێکێ دی گوت «هەمی گول جوان بوون».
ل یا ئێکێ دا مەودایێ جوانیێ، کو ب گوتنەک دهێتە هژمارتن بۆ گەنگەشیێ، بۆ ئێک ژ گولا هاتە دیارکرن. لێ ل گوتنا دوویێ، مەودا مەزن تر لێ هات و چەند گولەک بخۆڤە گرت، لێ ل یا سیێ دا، گوتنەکا بهێز هاتە دەربڕین کو هەمی گول جوان.
ل دەمێ هەلسەنگاندن دهێتە کرن، بۆ هەر ئاخفتنەکێ، پێدڤییە مەودایێ گوتنێ و کا چەند ژ دیاردەیا پێڤە گرێدای بخوڤە دگریت یێ دیار بیت. دا کو چ رێک بۆ کەسێ بەرامبەر نەبیت ب چ شێوەکێ خەلەت یان نە دروست ب بابەتی بگەهیت. د هەمان دەم دا ل دەمێ گوهـ ل گوتنەکێ دبین کو دبیتە جهێ گەنگەشێ، پێدڤییە باش ب مەودایێ وێ گوتنێ بگەهین دا کو ستەمێ ل وی کەسی نەکەین یێ ئەو ئاخفتن گوتی و ب دروستی هەلسەنگاندنێ بۆ بکەین.
سێ: کەیس
ئێک ژ شیکارێن وەرزشی گوت گول یێ درستە، لێ شیکارەکێ وەرزشی یێ دی گوت گول یێ درست نینە. ئێکێ دی گوت ئەز پشت راست نینم کا یێ درستە یان یێ درست نینە.
ل ڤێرێ کەیسەک بۆ گەنگەشێ هاتە چێکرن کو دبیت دروستی و خەلەتیێ بخۆڤە بگریت. کەیس ئەوە کا گول یێ درستە یان نە؟
هەبوونە کەیسا کو درست و خەلەتیێ قەبوول دکەت ئەوە ئەگەرێ سەرەکی بۆ بکارئینانا هزرا ڕەخنەگر.
چار: بابەت وجهێ گەنگەشێ
دوو کەس ب شەڕ کەتن دەرڤەی یاریگەهێ، ئێک هات و پسیار ژ وانا کر، هین سەرا چ شەڕی دکەن؟ وان ژی گوت: ل سەر گولێ کا یا درستە یان نە…
ئانکو بابەت ل ڤێرێ گولە، و جهێ گەنگەشی ژی دروستیا ڤێ گولێ یە. دبیت ئەڤ ئاخفتنە گەلەک یێ ساناهی بیت دەمێ هوسا دهێتە گوتن، لێ گەلەک کەس یێت هەین گەنگەشا 10 بابەتا پێکڤە دکەن. ژبەر هندێ ژی دەستنیشان کرنا بابەت و جهێ گەنگەشێ گەلەک یا گرنگە دا کو ب شێوەکێ لوژیکانە بهێتە کرن و ژ جهێن دروست رێک بکەڤیت.
پێنج: دەستنیشان کرنا پێناسەیان
ئەو تیما کو سەرنەکەفت ل وێ یارییێ ل سەر دەرئەنجامێ یاریێ یێ رازی نەبوو، ژبەر هندێ ژی سکالایەک ل سەر دادڤانی و بڕیارێن وی تومارکر.
لیژنەک هاتە پێکئینان و پێناسەک گەلەک دیار و ئاشکرا بۆ هژمارتنا گولێ دیارکر، ئەو ژی: هەر دەمێ تەپە ب تمامی ژ خەتێ گولێ ببوریت، تنێ دەمێ ب تمامی دبوریت گول دهێتە هژمارتن.
ئەڤە ژی پێناسەکە هەمی کەس ل سەر پێکهاتینە. و کارێ پێناسە کرنێ ئەوە تشتێ ئاڵوز و نەدیار نەهێلیت، و ب ئاشکرایی بابەتێ گەنگەشێ روون بکەت. ئانکو دەمێ گەلەک پێناسە بۆ هەمان تشت هەبن، و ئەڤ پێناسە گەلەک ژێک جودا بن، ل وی دەمی چ رێک نابن بۆ گەنگەشەکا رێکخستی و جهێ باوەرپێکرنێ.
گەلەک رێک بۆ پێناسەکرنێ هەنە، ژ وانا ژی:
- پێناسەکرنا فەرهەنگی: ئانکو ب رێکا فەرهەنگێن زمانی دهێتە دیارکرن.
- پێناسەکرنا پرۆسێسێ: ئانکو دیارکرنا تشتی کا چاوا دهێتە کرن، هەر وەک پێناسەکرنا گولێ.
- پێناسەکرن ب دابەشکرنێ: هەر وەک گوتنا کو زمان ژ ڕستە و پەیڤ و پیتان پێک دهێت. پێناسا زمانی ل ڤێرێ ب دابەشکرنا زمانی بۆ یەکەیێن بچیک تر هاتە کرن.
- پێناسەکرن ب نموونا: هەر وەک بهێتە گوتن مرۆڤ چییە؟ د بەرسڤێ دا هندەک نموونە بهێنە گوتن، وەک محەمەد و ئەحمەد و ژیان…
نڤیسەر: أحمد مصطفى
ژێدەر: برنامج البناء الثقافي، مؤسسة رؤية