پێشکەفتنا بنیاتێ جڤاکان د مێژوویێ دا (قوناغێن جڤاکێن مروڤایەتی)

ئەرێ جڤاک د درێژاهیا مێژوویێ دا چاوا بووینە، و د چ قوناغ دا بووینە حەتا گەهشتینە شێوەی نوکە؟ مێژوونڤیس و زانایێن جڤاکناسیێ گەلەک ب هویری بەحسی ڤێ پروسێسێ کرییە، و بو قوناغێت جودا جودا مێژوویا مروڤایەتیێ دابەش کرییە. بێ گومان، هەمی زانا دوو شورەشا د مێژوویا مروڤایەتی دا ب گرنگترین شورەش ددانن، ئەو ژی شورەشا چاندنێ، و شورەشا پیشەسازی. ئەڤان شورەشا شێوازێ ژیانا مروڤان ب تمامی گوهارتییە. دێ ل ڤێ گوتارێ بەحسی چار قوناغێن سەرەکی یێن پێشلەفتنا جڤاکێ مروڤایەتی کەین د مێژوویێ دا.

1- چەرخێ کومکرنا خارنێ و نیچیرییا گیانەوەرا:

ل ڤێ چەرخێ مروڤ و کومکرنێ و نێچیریێ دژیا، کو ب ئینگلیزی دبێژنێ (hunter gatherer society). ئەڤ چەرخە ب درێژ ترین چەرخێ مێژوویا مروڤایەتیێ دهێتە دانان، و گەلەک کێم گهورین تێدا چێبووینە. بەری 30 هزرا سالا دەسپێکرییە، و بەردەوام بوویە حەتا پشتی 20 هزار سالا ژ دەسپێکێ حەتا دەمێ چاندن لێ هاتییە زانین. ل ڤی چەرخی خەلک وەک کوچەر دژیان، ئانکو ل جهەکێ تایبەت یێ جێهگیر نەبوون، بەلکو ژ جهەکێ دچوونە جهەکێ دی ب بەردەوامی دا کو خارنا خو ب دەست خوڤە بینن و خو ژ مەترسیا بپارێزن. تێدا کوچەر وەک هۆز و عەشیرەت دچوون و دهاتن و دابونەریتێت ئەندامێت وانا وەک ئێک بوون، و دگەل ئێک کوم دبوون دا کو بشێن خو بپارێزن.

2- چەرخێ چاندنێ:

بەری 10 هزار سالا، مروڤ فێری چاندنێ بوون و شورەشا چاندنێ دەسپێکرییە، ئەڤ تشتە بارێ ئابووری و کەلتورێ مروڤان گوهارتییە. هەر وەسا پەیوەندییا هەر تاکەکەسەکێ دگەل ژیوارێ وی/وێ یێ فیزیکی، جڤاکی، و تیکنولوجی پێشکەفتییە. ل ڤی دەمی ل شینا کو خەلک ب رێکا لێ گەریانێ خارنێ ب دەست ڤە بینن، چاندنێ پتر جهێ خو گرت، و خەلک ل هندەک جهان کوم دبوون و جێهگیر دبوون و جهێن ژیانێ بو خو درست دکرن. ل ڤی دەمی نە تنێ شێوازێ ب دەست ڤە ئینانا خارنێ هاتە گهورین، بەلکو شێوازێ ژیانێ ب گشتی و لایەنێن ئابووری، جڤاکی، و ژیواری هەمی هاتنە گهورین. هەر وەسا دگەل چاندنێ و چنکی جهێن جێهگیر بو ژیانێ پەیدا بوون، خەلک شیایە گیانەوەرا ژی ب خودان کەن، و بەرهەمێ وانا ژی بکاربینن. هندەک رێک، ئامیرە و تیکنولوجی یێت کەڤن یێت چاندنێ ژی پەیدا بوون، و رێکخستنا جڤاکی وەک خو نەما.

هندەک خالێن گرنگ کو پشتی شورەشا چاندنێ رویدان: 

•  1. ئاڤاکرنا دەولەتێ و سیاسەت پێشکەفتییە.
•  2. بازرگانی گەلەک بەرهەم ب خوڤە دگرت.
•  3. پەیدابوونا کارامایی و شیانێن تایبەت و ئامیرەیێت چاندنێ و ڤەگوهاستنێ.
•  4. پەیوەندی کرن ناڤبەرا کەلتورێن جیاواز یێن نفشێ مروڤی.

3- چەرخێ پیشەسازی:

ل نیڤا دووێ ژ سەدەیا 18 یا زاینی، رێکەکا نوی ب دروست کرن و بەرهەمئینانا کەرەستان ل بەریتانیا پەیدابوویە. شورەشا پیشەسازی هەر وەک شورەشا چاندنێ، گهورینێن گەلەک مەزن د ژیانا خەلکی یا ئابووری، جڤاکئ، سیاسی و ژیواری پەیدا کرییە. دگەل پێشکەفتنا زانستێ و ڤەدیتنا ئامیرەیێن پێشکەفتی، ل شینا کو خەلک ل گوندان بژین بو چاندنێ و خودان کرنا گیانەوەران، خەلک ل باژێران ب ژمارەکێ گەلەک مەزن کوم دبوون و هەمییا ل کارگەها و جهێن کاری شوک دکرن. ئەو کارێن مروڤ دشێت پێ رابیت گەلەک جور بو هاتن و کار ل سەر مروڤا دهاتە دابەش کرن کو هەر ئێک ب کارەکێ تایبەت رەبیت دا کو هەر ئێک بشێت د کارەکێ دا یێ زیرەک و کاریگەر بیت. چینەکا دی یا جڤاکی پەیدا بوو کو ب خودانێت کاری دهاتنە نیاسین و سیستەمێ ئابووری یێ سەرمایەداری پەیدابوویە، و ئەڤ شورەشە حەتا نوکە یا بەردەوامە. 

ئەو گهورینێن گرنگ یێن کو دگەل شورەشا پیشەسازی چێبووینە ئەڤەنە:

• 1. ب بەردەوامی پێشئێختنا تیکنولوجی یا بەرهەمئینانێ، و کێم کرنا مەزاختیێن بەرهەمئینانێ و زێدە بوونە رێژەیا قازانجێ.
• 2. زێدە بوونا داخازیێن خەلکی ل سەر بەرهەمان وئەڤ تشتە سەرمایەدارێن جیهانێ کوم کرییە ل سەر چێکرنا کارگەهان و دامەزراندنا کرێکاران بو کاری.
• 3. زێدە بوونا قازانجێ حکومەتان ژ باجا، ئەڤە ژی وە دکەت خزماتگوزاریێن سەرەکی یێن ژیانێ وەک خاندن، ساخلەمی و ژێرخانەیا وەلاتی پێشکەفتی تر لێ بهێت و بو ژمارەکا مەزن تر یا مروڤان بەردەست بیت.

4- چەرخێ زانست و زانینێ:

دگەل پێشکەفتنا زانستێ و زانینێ و پەیدا بوونا تیکنولوجی یا پەیوەندی کرنێ و میدیا وخاندنێن بلند و پێشکەفتن د رێکێن ڤەکولینا زانست دا، ئەڤ چەرخێ ئەم نوکە تێدا دژین ب چەرخێ پێزانینا و داتایان دهێتە دانان، کو هێز تێدا ب زانینێ دهێتە پیڤان. دهێتە گوتن کو د نوکە دا، مروڤ فێر دبیت دا کو بژیت، و دژیت دا کو فێر بیت و پێزانینا کوم کەت.

ل دووماهیکێ، ئەڤە گرنگترین چەرخ و قوناغێن پێشکەفتنا مروڤایەتیێ، مروڤ حەتا کو ژ کوم کرنا خارنێ و نێچیرییا گیانەوەران بەرەف جڤاکەکێ ل سەر بنیاتا زانستێ و زانینێ ئاڤا دبیت چوویە، گەلەک گهورینێن مەزن ل هەمی شێوازێن ژیانێ پەیدا بووینە.

چەرخێ کومکرنێ و نێچیریێ، کو بو 20 هزرا سالان بەردەوام بوو، چ گهورینێن مەزن تێدا نە چێبوون حەتا شورەشا چاندنێ هات، ئەو ژی بو ماوەی هزاران سالان بەردەوام بوو، لێ ل دوو قوناغێن دی، پیشەسازی و زانستی، گەلەک زیکا گهورین تێدا چێدبن و جڤاک بلەز پێشدکەڤیت. دبیت پشتی چەند سالەکێت دی چەرخەکێ نوی بهێتە ب ناڤ کرن و دەست نیشان کرن ژی، ئەگەر چەرخەکێ نوی بهێتە دەستنیشان کرن، ئەرێ ب دیتنا تە پێدڤییە ب چ بهێتە ب ناڤ کرن؟

نڤیسەر: أحمد مصطفى

ژێدەر: (1)