جیهانگەری و زمانێ کوردی

 

جیهانگەری چیە؟ 

تێگەهی جیهانگەریێ ژلایێ زمانی:

جیهانگەری دەربرینێ دکەت ژ ئازادیا رژانا زانیاریان، بزوتنێن بازرگانی، شمەکان، هزرو عرف و عەدەتان دناڤبەرا مروڤان دا. بو نموونە دهێتە گوتن ئابوور هاتە جیهانگیر کرن ئانکو هاتە  ئازادکرن ژ قەیدێن نافخویی و بەرەڤ مەودایەکێ جیهانی یێ بەرفرەهتر چویە. تێگەهێ جیهانگەریێ بەرەڤ ڤەبون و راهاتنا جیهانی دهیێت، ب شێوازەکی کەلتور بێی سنور دەرباز دبن ب هەمان شێوەیێ رێکێ ب ڤەگوهاستنا خزمەتگوزاری و شمەک و دراڤی ددەت ب مەودایەکێ ڤەکری بێی ئاستەنگ. 

کاریگەریا جیهانگەریێ لسەر زمانی (زمانێ کوردی):

بشێوەکێ گشتی جیهانگەری فاکتەرەکێ کاریگەرە لسەر زووربەیا لایەنێن ژیانێ هەر ژ شێوازێ جلوبەرگ و خوارنێ تاکو زمان و خواندنا ئەکادیمی کو ئەڤێ کاریگەریێ بـشێوەکێ گەلەک روهن و ئاشکەرا دناڤا جڤاکێ خو دا دبینین، و دبیت گەلەک جاران ببیتە ئەگەێ دلگرانیا مە ژبەر ئەگەرێن نەگونجانێ یان نە راهاتنا جڤاکێ مەیێ کوردی دگەل هزروبیر و عەدەتێن وەلاتێن دیتر یێن کو برێکا پێشکەفتنا زوورا جیهانگەریێ بشێوەکێ ئاسان تێکهەلی ژیانامە یا روژانە بوین. ئەرێ جارەکێ مە هزرا وێ چەندێ کریە ئایا جیهانگەریێ چەوا کارتێکرن ل زمانێ مە یێ دایکێ کریە، ئەرێ هەردەم ئەڤ کاریگەریە نەرێنیە یان دشیاندایە هندەک خالێن مفاگەهێنەر ژی لسەر بدەینە دیارکرن؟

لڤێرێ دخازم چەندین هوکارێن کاریگەر سەر زمانێ مە  بشێوەکێ سادە و سڤک باس بکەم، یێن ب ئەگەرێ جیهانگەریێ پەیدا بوین یان دناڤ جڤاکی دا بەلاڤەبوین:

• قوتابخانێن نیڤ دەولەتی:

بشێوەکێ دیار دبینین پرانیا سەمیانان ئەگەر شیانێن دارایی هەبن زێدەتر بەرەڤ وێ چەندێ دچن کو زارویێن خو بهنێرن بو قوتابخانێن نیڤ دەولەتی زێدەتر ژ یێن حکومی، چ ژبۆ فێربونا زمانی بیت بشێوەکێ تایبەت یان بدەستڤەئینانا دەلیڤێن  کاری یێن باشتر لگورەی هزرا وان داکو داهاتویەکێ باش هەبیت و هەروسا دبیت بتنێ ژبۆ وێ چەندێ داکو بسەر چینەکا جڤاکی یا دەستنیشانکری ڤەبن.

• سیستەمێ تەکنولوژیایێ:

سیستەمێن جودا یێن تەکنولوژی مە نەچار دکەن فێرببینە زمانێن دیتر داکو مە شیانێن بکارئینانا ئامیرێن جودا ومفاوەرگرتنێ ژێ هەبیت و لگورەی دەڤەرا مە زووربەیا جاران زمانێ دووێ عەرەبی یان ئینگلیزی دهێت بو ڤێ چەندێ. 

• فیلم و زنجیرێن بیانی:

فیلم و زنجیرەیێن بیانی دهێنە هەژمارتن هوکارێن هەرە دیار بو فێربونا زمانێن دیتر ژ ئەگەرێ دەولەمەندیا وان دناڤ جڤاکێن جودا دا، و دیسان کێمیا بەرهەمێن کو ب زمانێ کوردی بەرهەمهاتی ب بەراوردی دگەل یێن بیانی، دیارترین زمانێن برێیا ڤێ خالێ تاکێ کورد فێردبیت ئەڤەنە: عەرەبی، ئینگلیزی، تورکی، فارسی.

• بەلاڤبونا کەلتورێ فێربونا زمانێن جیهانی:

کەلتورێ فێربونا زمانێن دەولەمەندێن جێهانێ بشێوەکێ دیار لدەڤەرێ بەلاڤبویە زێدەتر ژ هەر دەمەکێ دیتر و ئەڤەژی ژبۆ مەرەمێن جیاواز هەروەکی مە لسەری باس کری وەک ڤەدیتنا دەلیڤەیێن کاری یێن باشتر و داهاتویەکێ گەشتر.

• مەسەلەیێن رامیاری (زمانێ جیرانان "پەنابەر"):

مەسەلێن سیاسی بارەکا مەزن هەیە دڤی بابەتی دا هەر ژ دەستپێکا مەسەلەیێن تەعریبکرنێ و نەچارکرنا فێربونا زمانێ عەرەبی تاکو دچین بەرەڤ هاتنا پەنابەران ژ دەڤەرێن جودا ب دیالێکتێن جودا و تێکهەلبونا وان د رووبەرێن رێژەیی بچویک دا، هەروەسا گەهشتنا پێک ل ژینگەها کاری کو دەلیڤا فێربونێ ژ یەکتر ددەتە هەردوو لایەنان.

• مەسەلەیێن ئابووری (گەشت وگوزار، وەبەرهێنان..):

لقێن گرێدای ئابوورێ زوور و جوراوجورن و رەنگە خالێن بوری هەمیان بخوڤە بگریت، لێ گەشت وگوزار دهێتە هەژمارتن ژ خالێن هەرە گرنگ چونکی دشیاندایە ببیتە ژێدەرەکێ ئابووری یێ مەزن، زانینا زمانێ تاکێن سەرەدانا دەڤەرێن مە دکەن یا فەرە ژبۆ زوورتر سەرنجراکێشانا گەشتیاران بەرەڤ جهـ و شینوارێن جودا و دانەنیاسینا وان ب کەلتورێ مە، و بەروڤاژی تاکێ کورد پێدڤی ب فێربونا زمانێن دیتر دبیت لدەمێ گەشت کرنێ بو هەر مەرەمەکا بیت.

هوکارێن لسەری باسکری ئەنجامێن ئەرینێ و نەرێنی لسەر زمانی هەنە و دشیاندایە ب خالێن لخوارێن کورت بکەین:-

خالێن نەرێنێ 

• نەزانینا زمانێ دایکێ(کوردی) یان نەزانینا وی بشێوەیێ پێدڤی.
• نێرینەکا کێم بو زمانێ خو ژبەر بکارئینانا وی یا کێم یان بکارنەئینانا وی دبوارێن جودا دا.
• پێدڤیاتیا زوور بۆ فێربونا زمانێن دیتر بو مەبەستێن گرنگ د ژیانا روژانەدا.

خالێن ئەرێنی

• ئاسانی د پەیوەندیکرنێ دا دگەل جڤاکێن جودا.
• بدەستڤەئینانا دەلیڤێن باشتر د هندەک بوارێن دەستنیشانکری دا.
• زووربەیا تاکێن کورد زمانێ عەرەبی دزانن بێی هەولەکا مەزن و ئەڤەژی خالەکە د بەرژەوەندیا وان دا بو هەردوو خالێن بوری.
• مفاوەرگرتن ژ ژێدەرێن دەرەکێ بو خواندن و فێربونێ 

لدوماهیێ دشیاندایە بێژین کو جیهانگەریێ خالێن ئەرێنی و نەرێنی هەنە لسەر هەرتشتەکێ ل دەوروبەرێن مە بەلێ یا پێدڤی لسەر مە ئەوە ب رێک و شێوەیێن دروست مفاوەرگربین د هەمان دەم دا هشیاری وێیەکێ بین ئەم بخو نەبیتە ئەگەرێ پاشڤەبرنا کەلتوری وزمانێ خو بو هەر ئەگەرەکی بیت و پاراستنێ لسەر بکەین. 

نڤیسەر: دعاء طارق

ژێدەر: (1)