بینە پێش چاڤێن خو تویێ دکولانا خو دا دگەریێ، هەمی تشت ئاسایی دیاردکەن، لێ ژنیشکەکێ ڤە، تشت دهێنە گهورین. ترۆمبێل کەڤنار دبن، خەلکی وەکی فلمێن رەش وسپی جلک لبەرخو کرینە، ئاڤاهیێن دەورووبەرێن تە جیاواز دیاردکەن. دێ بێژێ تو یێ ڤەگەریایەڤە بۆ سەرەدەمەکێ دیتر. و هەر د وی دەمی دا تو چاڤێن خو دنقینی و ڤەدکەی هەمی تشت وەکی بەرێ دزڤرن.
نلێ نەخێر، تە تەنها گەشتەک نەکریە بۆ گەردوونەکێ هاوتەریب، بەلکو تویێ تووشی خشاندنا دەمی بووی!
خشاندنا دەمی ئێک ژ سەیرترین و نهێنیترین دیاردایە، دچیتە دبن قالبێ فۆلکلۆر و دەروونناسی و پلەکا زانستێن خەلیالی دا. ئەو چیروکن دەمێ هندەک خەلک بانگەشا هندێ دکەن، بۆ دەمەکێ کورت یێت هاتینە خشاندن بۆ سەردەمەکێ دیتر و دەمێ ڤەگەریاینەڤە هیچ راڤەکرنەکا راستەقینە نەبوویە بۆ ئەوا دگەل وانا روویدای.
پیاسەیەک دناڤ ڕابردووی دا:
دا بهێن سەکەینە ئێک ژ بناڤودەنگ ترین چیروکێن خشاندنا دەمی: چیروکا زەلامەکی یە بناڤێ فڕانک، دسالێن نۆتا دا ڤێ چیروکێ ڤەدگێریت و دبێژیت؛ من لسالێن ١٩٥٠دا لباژێرێ لیڤەرپوول ل ئینگلەند، بۆ بازارکرنێ پیاسەیەک دکر دناڤ کولانێن باژێری دا و ل شەقامێ بۆڵد سترییت. ژنیشکەکێ ڤە هەمی تشت هاتنە گهورین، دووکانێن مۆدرێن نەمان، وهاتنە هەڤگهورین ب فروشگەهێن هێمایێن کەڤن لسەر. ترۆمبێلێن سالێن پێنجییا لسەر شەقامی دهاتن و دچوون. خەلکی هوسا کارێ خو کربوو دێ بێژی یێ دناڤا فیلمێن رەش وسپی دا. فڕانک ل وی دەمی دمینتە مەندەهووش، بەلێ دەمێ ئەو دزڤریتە لسەر رەخێ خو هەمی تشت وەک بەری دزڤرن، مینا چ تشتەک نە روویدایە.
ئەو تشتێ چیروکا فڕانکی سەرنراکێش دکەت ئەوە کو ئەو بتنێ نەبوو یە ئەڤ تشتە تاقی کری ل وی شەقامی. ب درێژاهییا سالان، کەسانێن دیتر سەرپێهاتیێن بڤی رەنگی تاقی کرینە. هەمان گۆڕانکاری ددەمێن جودا دا بەحس کرینە، ئەرێ شەقامێ بۆڵد سترییت جورەکێ دەروازەی یە یان تشتەکێ دی لوێرێ روویدەت!
دیتنەک بۆ ماری ئەنتۆنەیت؟
روویدانەکا دیتر یا دوو ژنێن ئینگلیزە، بناڤێ شارڵوت ئان مۆبەرلی و ئێلینۆر جۆردن کو لسالا ١٩٠١ گەشتەک بۆ کوچکا ڤێرسای ل فرەنسا ئەنجامدا. دەمێ پیاسەک دکر دناڤ باخچەیێن کوچکێ دا، وانا گوت مە دیمەنەکێ راستەوخو ل سەدێ ١٨ێ دیت. مە خەلکەک دیت جلوبەرگێن وی سەردەمی لبەر بوون، دناڤدا ژنەکێ کارێ سکێچی (نەخشی) دکر، پشتی وێ روویدانێ وانا گوت رەنگە ئەو ماری ئەنتۆنەیت بخو بوو.
(ماری ئەنتۆنەیت؛ دووماهیک شاهژنا فرەنسابوو بەری شورەشا فرەنسا دەستپێبکەت، یا بەرنیاس بوو ب شێوازێ ژیانا خو یێ زێدە مەسرەفی. ل سالا ١٧٩٣ هاتە سێدارەدان)
خشاندنا دەمی بەرامبەر گەشتکرنا دەمی: جوداهی چییە؟
بەری تو زێدەتر ڤێ گوتارێ بخینی، من دڤێت بۆ تە تشتەکی روون بکەم. خشاندنا دەمی و گەشتکرنا دەمی وەکی ئێک نینن. گەشتکرنا دەمی تشتەکە ژ خەونێن خەیالێت زانستی. دا پتر روون کەم؛ بینە پێش چاڤێن خو تو دێ ل ئامیرەکی سیار بی، و دێ ددەمێ خودا گەهی، و ژ نیشکەکێڤە تویێ ل باژێرێ رۆما کەڤن یان ژیک لسالا ٣٠٠٠ێ. باهراپتر یا ب مەبەستە، تۆ وەک گەشتیار تە هندەک کونترۆلا هەی لسەر دەم و جهی، چدبیت گەلەک بمینییە لوی دەمی یان وی جهی کو تو بشێی لێ بژی.
دبەرامبەر دا، خشاندنا دەمی پتر تشتەکێ کەتواری یە. خولەکەکێ تۆ یێ ل ڤی سەردەمی، و خولەکا دیفرا تویێ ل سەردەمەکێ جیاواز بێ هیچ ئاگەهداری، کونترۆل یان راڤەکرن هەبیت. یا کورتە و بێ سەربوورە، دێ دەستپێکەت و دەمێ تو دزڤریە وی جهێ دەستپێکری، دێ مینیە مەندەهووش کا ژراستە ئەو روویدایە یان نە.
بێ هیچ ئامیرێن خەیالی، بێ هیچ هەۆلێن هووشیار. بتنێ روویدانەکا سەیر بوو دەمێ وەخت بریارێ ددەت یێ هەستیار بیت.
چێدبیت تو لڤێرێ پسیار بکەی: ئەرێ خشاندنا دەمی ژراستا چێدبیت یان تەنها بەرهەمێ مێشکێ مەیە؟
هندەک کەس دبێژن خشاندنا دەمی روویدانێن پارانۆرمالن یان ژیک سەردای سروشتی نە، دەمێ ئەم دهێینە ڤەگوهاستن بۆ سەردەمەکێ دیتر بۆ دەمەکێ کورت و ڤەدگەرینە ڤە. هندەکێن دیتر دبێژن ئەڤێ بتنێ دمێشکێ مە دایە، دیاردەکا دەروونی یە ژفشارا زێدە و نۆستالژیا یێ، یان چێدبیت ژ ئەگەرێ ئارەزوویەکا زێدە بۆ پەیوەندیکرنێ دگەل سەردەمێن دیتر.
ددەمەکیدا ئەگەر یێ هەی کو خشاندنا دەمی روونکرنەکا زانستی هەبیت. هندەک د تیۆریێن فیزیایا کوانتەم پێشینیارا هندێ دکەن کو چێدبیت دەم ب وی شێوێ هێلی نەبیت یێ ئەم هزر لێ دکەین و لژێر هندەک بارودووخان دا دەم نە (رابردوو، نوکە، داهاتی) بیت!
هەرچاوان بیت، تە باوەری ب خشاندنا دەمی هەبیت یا نە، ئەڤە نێرینەکا باڵکێشە کا ئەم چاوا دەم و بیرەوەریان دگەهین. پسیاران بۆ مە چێدکەت ئەم چ دەربارەی جیهانا دەورووبەر دزانین و کا چاوان مێشکێ مە دگەل کەتوارێ مە کارلێکێ دکەت.
ژبەر ڤێ یەکێ، جارابهێت تو ژمال دەربکەڤی و هەستەکێ نوی بۆتە چێببیت.
هەوا یێ گران بیت، دەورووبەرێن تە بێدەنگ ببن، کەسێن دهێن و دچن ب شێوەیەکێ سەردەمەکێ دیتر بن. ڤێ دەلیڤێ ژدەستێن خو نەکە و نێرینەکێ ل دەورووبەرێن خو بکە، چونکی چێدبیت تو دناڤا خشاندنا دەمی دا بی. خوشیێ ژوێ روویدانێ وەربگرە چونکی تو نزانی دێ کەنگی جارەکا دیتر ئەڤ دەرفەتە بدەست تەکەڤیت.
نڤیسەر: چراک موختار