ل دەستپێکی ئەگەر بەحس ژ مێژویا مروڤایەتیێ بکەم یاپرە ژ پێشەلکاریا مافێن مروڤی ب درێژاهیا سەردەمان وهەر ژوی دەمێ هەبونا مروڤان دەست پێکریە ئازاردان نادادپەروەری و پێشلکاری یادەست پێ کری چ ژلایێ هەڤالەکێ بیت یان شەرێ هوزان یان خەلەک یان دەولەتان وئەف ململانێیە وجەنگە بویە ئەگەرێ هندێ کو هزاران یان ملیونان کەس ببن قوربانیێن ڤێ چەندێ ژوان ژی زاروک کوزاروکا چ تاوانا خونینە و دهێنە بکار ئینان بو بابەتێن سەربازی و بو مەرەمێن خو بکاردئینن بێ گوهدانا وێ چەندێ کا چ کاریگەرێن خراپ ل سەر دەرون و پەروەردەیا زاروکی هەیە و بدرێژاهیا مێژویێ دەمێ جەنگان دا زاروک قوربانیێ سەرەکیە بونمونە:ل سالا1814 ناپلیونی ب سەدا هزاران زاروک برنە د سەربازیێ دا وهەروەسا بو گەلەک مەرەمێن دیژی زاروک دهێنە بکار ئینان د دەمێ سەر بازیێ دا کو مەرج نیە بەس کارێ وی زاروکی شەرکرن بیت کو دێ ئاما ژە پێ دەم وگەلەک هەول هاتینە دان بو کێمکرنا وێ دیارادا ب سەربازکرنا زاروکان
پێناسینا سەربازیکرنا زاروکان وهوکارێن سەربازیکرنا زاروکان وشێوازێن بکارئینانا زاروکان بو مەرەمێن سەربازی
ئەگەر زاروکی بدەمە نیاسین ئەوە یێ کو تەمەنێ وی ل ژێر 18سالیێ دایە و بوچی دبێژنێ زاروک ژبەر کو یێ بچیکە بوهەر تشتەکی حەتا وی دەمێ دگەهیتە تەمەنێ پێ گەهشتی وزاروکێ سەرباز کیە ئەوە کو چ نێر یان مێ یە کو تەمەنێ وی ژ 18سالیێ کێمترە بومەبەستا بەژداریکرن بو سەربازکرنێ بکاردئینن کو ب هزاران زاروک بکاردهێن ل سەرانسەری جیهانێ کو هەژمارەکابلند ژوان زاروکا یێن بزوری هاتینە برن و رەڤاندن ودهێنە ئەشکەنجەدان ولژێر چاڤدێریا وان دانە وبەشەکێ دی ژوان زاروکا بخو دچنەپال وان و دبنە سەرباز ژبەر هەژاریێ و پاراستنا کومەلگەها خو یان ژبەر هوکارێن دی وزاروکێ سە رباز رولەکێ راستەوخو د جەنگاندا هەیە و رولێ وی یێ سنوردارکری نینە گەلەک کارێن گران دکەت ژوان بو ڤەگوهاستنا تەقەمەنیێ و بریندارا و بومەبەستێن تیرورستی خوکوژی بکاردهێن و نەچار دبن ببن کوێلە ودەستدرێژی ل سەر وان دهێتە کرن و هەروەسا یاسا ناڤدەولەتی وەسا د دەتە دیارکرن کو بکارئینانا زاروکێ ل ژێر تەمەنێ15سالی بوخزمەتکرنا سەر بازی و ل دیف پەیمان نامە ونەریتان قەدەغەیە و ژلایێ دادگەهاتاوانێن ناڤدەولەتی ب تا وانا جەنگی دهێتە نیاسین کوکێمترین تەمەن( 15)سالی یە لێ ئەو دبینن باشترە ئەگەر بگەهیتە(18)سالیێ و سەبارەت ب یاسایا مافێ مروڤی کو تە مەنێ 18سالیێ رادگەهینیت وەک کێمترین تە مەنێ یاسای بو بکارئینانا زاروکان دبابەتێ سەربازیکرنێ دا
هوکارێن بکارئینانا زاروکان بو سەربازیێ ئەو هوکار وفاکتەرێن کو دبنە ئەگەرێ بکارئینانا زاروکا د ململانێیێن چەکداریدا جوراوجورن هندەک هوکارا پەیوەندی ب وێ چەندێ هەیە کو بزوری دهێنە بکارئینان وهندەکێن دی پەیوەندی ب جیهانا فشارا خێزانێ و کومەلایەتی یان فاکتەرێن دەرەکی هەیە و هوکارێن بنچینەی ب ڤی شێوەی دهێنە دەستنیشان کرن
- هوکارێن (ذاتی) بابەتی:
ئەڤە ئەو هوکاروفاکتەرن کو ژ زاروکی سەرچاوە دهێنە وەرگرتن کودگەل دا دژین وی پاڵ ددەن بچیتە دناف رێزێن چەکداریدا یان رێزا هێزێن حکومیدا ئەو هوکار ژی مادی ئابوری کلتوری کومەلایەتی ل دەمەکید ئابور ئێکە ژ فاکتەرێن گرنگ ودیار کوب وی ئەگەری ڤە زاروک بو پشتراستبون دابینکرنا سەرەتایترین ئامرازێن ژیانێ چونکی زورینەیا وان دەڤەرێن کو شەرێ چەکداری تێدا دهێتە ریدان ژ رویێ داراییە ڤە هەژارن بو هندێ زاروک پشتەڤانیێ وهاندانێ وەربگرن ژلایێ خێزانێ ڤە و ژیانا زاروکان دهێتە گورین دزینا خەونێن زاروکان و و ڤەگوهاستنا وان ژ جهێ سروشتی خاندن و پەروەردە بورینا دەمی تێدا بوجهەکێ کو پرە ژ ململانێ و وکوشتن و وێرانکاریا مادی و ئەخلاقی وهەژاری فاکتەرەکێ کا ریگەرە کو وەل ڤان زاروکا دکەت بچنە دناڤ گروپێن چەکداریدا یان ببنە بەشەک ژ ژ رێزێن هێزێن چەکداریدا
- هوکارێن دەرەکی
ئەڤە ب وێ چەندێ نوێنەرایەتیا وێ دهێتە کرن کو ل دەرڤەی روحێ مروڤیە بەلێ ژ ئەنجامێ جیهانا ترساندنێ کو ژلایێ بیانیاڤە یان جیهانا بێ باوەری کو دەورێ زاروکی ددەت کو کاریگەریەکا مەزن هەیە کو دەمێ ململانێ و جەنگاندا خێزان وکەسوکارێن وان دهێنە کوشتن و کومەلگەه دبیتە ململانێیا سەربازی و زاروک دمینیتە بێ سەمیان بێ کەس وکار وکاریگەریەکا مەزن ل سەر دەرونێ وی زاروکی دکەت و ئەف زاروکە پەنایێ دبەنە بەر تولەکرنەڤێ ودچنە دگەل لایەنەکێ د ململانێدا و
لایەنێنن چەکدار کو ئەف لایەنە ئەڤێ چەندێ ب دەرفەت دزانن و زاروکا بوخو استغلال دکەن بوخو بکاردئینن و بگەلەک شێوەیان بکاردئینن و بکارئینا نا زاروکی بوگەلەک مەرەمێن خویێن تایبەت بکاردئین بو سەربازکرنێ بو بازرگانیکرنێ و دەستدرێژیێ ل سەروان دهێتە کرن وتوندوتیژی ل بەرامبەری وان دهێتە کرن و بازرگانی ب وان دهێتە کرن و چەک وتەقەمەنیێ بوان ڤەدوهێزێن و گەلەک جارا سەربازێن بریندار ب وان دهێنە ڤەگوهاستن و وەکخارن چێکرەر کاردکەن و وەک چاڤدێر بکاردهێن بوڤە ڤە گوهاستنا دەنگوباسان جاسوس و بوبابەتێت خوکوژی و چەکداری بکار دهێن و وەک سەرباز بوشەرکرنێ ژی بکاردهێن و ئەف گروپێن چەکدار گەلەک مفای ژڤان زاروکان وەردگرن وبو بەرژەوەندیا خو بوکارێن جوراو جور بکاردئینن و زاروکان ب شێوەیەکێ راسەتەوخو کاریگەری هەیە
حکمێ بکارئینانا زاروکان دشەرێن چەکداریدا ل یاسا ناڤدەولەتی دا:
دیارداسەربازیکرنا زاروکان دزڤریتەڤە بو جەنگێ دووێ یێ جیهانێ و بەری وی دەمی ژی و ل سەر ئاستێ ناڤدەولەتی ژی دا هەول هاتیە دان بونەهێلانا ڤێ دیاردێ یا چەکداریکرنا زاروکان د دەمێ شەراندا وسەرەرای پەیماناما جنێف یاسالا1949هەر بەلێ یاسا ناڤدەولەتی هەرنەشیا وەک پێدڤی چ بکەت ژبەر هندێ ناچاربون گرنگیێ ب جورەکێ دیێ پاراستنێ بدەن کو ئەوژی ب ڤی شێوەی دهێنە پولینکرن:
1. ئەوا کو ل دووەمین پروتوکول یاپەیماننامە یاجنێف یاهاتیە زێدەکرن یا سالا 1977 کویاهاتیە هەفپێچ کرن دگەل پەیمانناما جنێف یا سالا 1949 کو بەحسی کێشا بکارئینانازاروکان دکەن د بابەتێن چەکداریدا کو لدیف مادا(سێی) بڤی شێوەی هاتیە بەحسکرن:
A. قەدەغەکرنا چەکداریکرنا زاروکێن ژێر تەمەنێ (15) سال بو سەربازیکرنێ یان گروپان
B. قەدەغەکرن بکارئینانا زاروکێن ژێر تەمەنێ(15) سال بو دژمنکاریێ
C. مانا پاراستنێ ل سەر زاروکان ئەگەر چونە دکارێن دژمنایەتیێ دا و (القاء القبض علیهم) ئانکو هاتنەگرتن ئەوزاروکە سزا لسەر وان نەهێتە سەپاندن هەر حیمایەتا وان بهێتەکرن
2. پەیمانناما ناڤدەولەتی بوپاراستنا زاروکی یاسالا(1990) دبێژیت:
و لدیف مادا(38)ژ یاسایێ دایاهاتی دبێژیت:
A. کو دەولەتێن پەیمان بەست ودەوروبەر پێگیر بن رێزێ بگرن ژ وان یاسایێن ناڤدەولەتی یێن مروڤی و پیگیرێ ب وان یاسایان بکەن یێت بکارئینانا زاروکان د هێزێت چەکداریدا
B. دەولەتێن پەیمان بەست هەمی رێکارێن درست و پێدڤی بگرنە بەر بو پشتراستبون ژ هندێ کو زاروکێ ژێر تەمەنێ(15) سال بەژداریا راستەوخو نەکەن د جەنگیدا
C. دەولەتێن پەیمان بەست دێ خو دیرکەن ژ بەژداریکرنا زاروکێن ژێڕ تەمەنێ(15) سال بو سەربازیکرنێ و گروپێن چەکدار و دێ ئەولەویێەتێ دەنە وان یێن ل تەمەنێ (18)سالیێ دا بو سەربازیکرنێ
3. یاسا (روما) یا سالا 1998:
یاساروما ئێکەم یاسا ناڤدەولەتیە کو بکارئینا زاروکان دجەنگاندا وەک تاوانا جەنگی د دەتە دیارکرن سەرەرای هندێ کو پروتوکولێ زێدەکری بو پەمانناماجنێف یاسالا 1977 و پەیمانناما مافێ زاروکی یا سالا 1990 کو داخاز ژ وەلاتان دکەن کو زاروکان بکارنەئینن بەلێ بەحس ژوێ چەندێ نەکریە کو وان وەلاتان تا وان بار ناکەن.
کار وچالاکیێن نەتەوێن ئێگرتی بو پاراستنا زاروکان ل دەمێ شەری وناسەقامگیریێ دا ل سەرتاسەری جیهانێ:
نەتەوەیێن ئێگرتی ل سەرانسەری جیهانێ رابوینە ب پالپشتیکرن و پاراستنا مافێن زاروکان و بوپاراستنا وان ب تایبەتی د بارودوخێن نەسەقامگیردا رێکخراوەک دامەزراند ب ناڤێ رێکخراوا(یونیسف)
کار وچالاکیێن ڤێ رێکخراوێ( یونیسف)
(کروستوڤەر نەیماندی) رێڤەبەرێ رێکخراوا پاراستنا زاروکایە یونیسێف وەسا د دەتە دیارکرن کو گەلەک پێشەلکاری دهێنە کرن ل بەرامبەری مافێن زاروکان کو دهێنەبکارئینان بو سەربازیکرنێ و دهێنە کوشتن و توندو تیژی ل بەرامبەری وان دهێتە کرن بونمونە ل عێراق وسوریێ و افغانستانێ و گەلەک وەلاتێن دیێن جیهانێ زاروک دبنە قوربانی ل دەمێ ململانیێت چەکداریدا و ئەف رێکخراوە ئەڤێ چەندێ شەرمزار دکەت و وەسا ددەتە دیارکرن کو دڤێت زاروک بهێتە پاراستن و نەهێنەبکار ئینان دڤان ململانیدا و نەبنە قوربانی کو یونیسێف وەسا دەتە دیارکرن دەمێ جەنگاو ململانێیادا قوربانیێت سه رەکی زاروکنو دەمێ جەنگادا یونێسیف هاریکاریێن مروڤی پێشکەشی زاروکان دکەن وداخازێ ژ لایەنێن شەری دکەن شەری نەکەن ژ پێخەمەت هندێ زاروک نەبنە قوربانی وپاراستنا زاروکا
د ئەنجامدا ل سەر ئاستێ ناڤدەولەتی و حەتا رێکخراوێن ناڤدەولەتی پشتەڤانیا وێ چەندێ دکەن کو قەدەغەکرنا سەربازیکرنا زاروکان بهێتەکرن و بهێنە پاراستن و مافێن وان بهێنە دەستەبەرکرن د بارودوخێن شەرو ململانیدا بەلێ وەک پێدڤی نەشیاینە چ بکەن کو هەردەم و حەتا ڤی دەمی ژی ئەم دبینین کو زاروک دهێنە بکارئینان بو سەربازیێ ودبنە قوربانی ب شێوەیێن جوراو جور دەمێ شەراندا و نەشیاینە چ لایەن کو کاریگەریەکا راستەوخو بکەن بو کێمکرنا ڤێ دیاردێ و هەردەمێ چریسکا شەری چێبیت زاروک قوربانینە و پەرپرسیارێن سەرەکی ژی رێکخراو و دەولەت و جڤاکێن ناڤدەۆلەتی نە ونەتەوێن ئێگرتی نە لەورا یافەرە پتر کار بهێتە کرن ژلایێ نەتەوێن ئێگرتی ڤە ورێکخراوێن حکومی ڤە و ئێخستنا فشارێ ل سەر جڤاکێ ناڤدەولەتی بو پاراستنا زاروکان نەبکارئینانا وان بو سەربازیکرنێ
نڤیسەر: سعاد سعید